КIулшивуртту хъиннура магьир шаврил цIаний

Дагъусттаннал КIулшивуртту хьхьичIуннай даврил институт – ДИРО (хьхьичIва ванийн Дагестанский институт повышения квалификации педагогических кадров учайссия) щалагу Ух­ссавнил федерал округрай ца яла хъунмасса идаралун ккаллину бур. Гьарица шинах шикку цала усттаршиву, пишалул даража гьаз бай 10 азарунния ливчусса учительтурал. Махъсса шиннардий кIулшивуртту дулаврил щалагу системалуву кунна, институт­рал давривугу хьунни чIярусса дахханашивуртту ва цIушиннарду. Дурив ми дахханашивуртту мюнпатсса, учительтуран бигьашиву дуллалисса, мяйжаннугу учительтурал пишакаршиву гьаз дан кумаг хъанахъисса? ХIакьинусса институтрал оьрмулия, бигардая ва къайгъурдая цIухлахисса ихтилат хьунни ттул чIярусса шиннардий кIулшивуртту дулаврил системалий зузисса, махъсса 2 шинай институтрачIа тIивтIусса Пишакаршиврул даража гьаз баврил центрданул директорну зузисса, Камалуттиннул душ Залму Оьмароващал ( Будайчиеващал).


Камалуттиннул душ Залму Оьмарова бувну бур ЦIуссалакрал райондалий ЦIуссалакрал шяраву. 1993-ку шинал мусил медальданий ЦIуссалакрал школагу къуртал бувну, бувххун бур Дагъусттаннал университетравун экономикалул факультетрайн. Институт къуртал бувну бур ЯтIул дипломрай. Мунияр махъ зий бивкIун бур Автодорожный университетраву преподавательну, хъунмур преподавательну, экономикалул ва управлениялул кафедралул доцентну. Шанна шинай шиккува дуккаврил, элмулул ва тарбиялул даврил проректорну бивкIун бур. 2020-ку шинал ДИРО-лучIа Пишалул усттаршиву гьаз дайсса центр тIитIайхту, хьхьичIунсса пишакар ва организатор хIисаврай, даву нирхиравун дутан Залму Камалуттиновна бувцуну бур шиккун директорнал хъиривчуну. Ца шинава Центрданул директорну бивтун бур.


— Учительтурал душ буну­тIийрив къакIулли, кIул­шивур­тту дулаврил даву ттул оьтту-ттурчIавурасса, дакIнил ларсъсса даву дур, – тIий бур Залму.
Ванил ппу Камалуттин Будайчиев райондалий ххуйну кIулссар. Зувиллихъайсса шиннардий ЦIуссалакрал хозяйстварттал дянивсса строительтурал организациялул хъунаману ивкIссар. Нину Светлана МахIаммадовнал 35 шин дурну дур школалий зий. Ва бур ДР-лул халкьуннан кIулшивуртту дулаврил отличник.
– Залмуй, вила каялувшиннаралусса Центрданул бигардая ва къайгъурдая бусарча ччива.


ЦIусса федерал стандартирттайн бувну, учительтуран кIулшивуртту дуллалисса, миннал даража гьаз буллалисса даву, бацIаву дакъа най дикIан аьркинну дур.


– Жул даву дур хъунмурчIин школардал ва колледжирттал учительтуран, завучтуран, директортуран, миннал пишалул даража, усттаршиву гьаз дан кумаг буллалисса. ХьхьичIрасса шиннардих буругун, ва давривугу цин лархьхьусса дахханашивуртту ва тIалавшиннарду хьунни. Утти, пишалул даража гьаз байсса курсирдайн буциннин учительтал, Центрданий жу дувайссар входная диагностика. Укун, цIухху-бусу бувну, кIул буллай буру учительнан ци кумаг аьркинссарив: цала дарсирал, методикалул, психолого-педагогикалул ягу коммунникатив ва цифровой чулуха. ХIукму буллай буру, цума учитель цукунсса курсирдайн чичин урив. ХIакьинусса кьини кIулшивуртту дулавриву, методикалуву чIярусса дахханашивуртту хъанай дур. МиннуцIун бавхIунугу учительтуран кумаг бан аьркинну бур. Лахьхьин бан багьлай бур цIусса шартIирдай зун. Ча, гьарица учительнан, цуманан ци аьркиннив кIул бувну, цаха-цахава лавхьхьуну кумаг бан аьркинну бур.
– Центр тIивтIуния шийнмай циксса учительтал бувкIссар зучIан курсирдайн?
– Центр тIивтIуссар 2020-ку шинал декабрь зуруй. Жу зун байбивхьуссару 2021-ку шинал январь зуруя шийнмай. Ларгсса шинал дянив, Центрданий диагностикагу дурну, курсру був­ккуссар республикалул шагьрурдаясса ва районнаясса 5600 учительнал. Гьашину жучIа дуклай ур 6500 учитель.
– Щил ккаккан байссар курсру буккинсса учительтал? Цими шин ларгун махъри ми цIунилгу бучIан аьркинсса?
– ХьхьичIва, закондалийн бувну, учительнан шанна шинай цал аьркинссия пишалул даража гьаз баврил курсру буккин. ЦIана, цIусса федерал стандартирттайн бувну, учительтуран кIулшивуртту дуллалисса, миннал даража гьаз буллалисса даву, бацIаву дакъа най дикIан аьркинну дур. Жу хIарачат барду бюхъавай учитель цала даврия арх уцан къаан, цаппара дар­сру дишару манзилданул форматрай. Курсирдайн бувкIсса чIумалгу, ми шикку лахъи лаган къабитанмур бару. Курсру буккин гьан буллалисса учительтурал сияхIру дучIайссар жучIан гьарица райондалул ва шагьрулул КIулшивурттал управлениялия. Учительнаща цащавагу бюхъайссар, ччай бухьурча, жул сайтрайн чивчуну, курсирдайн учIан. Учительнаща кка­ккан дурсса чIумал учIан хъанай бакъахьурча, жу цамур чIумал учIансса ихтияр дулару. ХIасил, гьарица чулуха учительнан бигьашиву дан хIарачат буллай буру.


ЦIанасса чIумал, даражалух бурувгун, учительнан дуллалиссар кIира категория – цалчинсса ва ларайсса.


– Цими инсан ур хIакьину зул Центрданий зий?
– Штатрай уссар 26 инсан. Вай бакъассагу, 100-нния ливчусса учительтал буссар курсирдай дарсру дишин оьвчайсса. Курсирдайн бувкIминнахь дарс дишин жу оьвчару республикалул хьхьичIунсса учительтурайн, ОГЭ-дай ва ЕГЭ-дай ххуйсса ккаккияртту чIалачIи дурсса оьрчIахь дарс дирхьусса, личIи-личIисса конкурсирдай ххув хьусса учительтурайн, профильный институтирттал кафед­рардал преподавательтурайн, методистурайн, учебникирттал ва контрольно-измерительный материаллал автортурайн.
Ларгсса шинал жучIа дарсру дишин бувкIун буссия педагогикалул элмурдал доктор, профессор В.И.Блинов, педагогикалул элмурдал доктор, хъунама элмийсса зузала А. А. Журин, географиялул ЕГЭ-лунсса КИМ хIадур дурсса С.В. Банников, физикалул ГИА-лунсса КИМ хIадур дурсса Е.Е.Камзеева ва м.ц. Миннал дирхьусса дарсирдая ххуйсса кумаг хьунни тIий, учительтал хъинну рязину ливчIуна. Ялагу, жу дурсса дахханашиву хьунни, курсирдайн бувкIсса учительтураща усттарну хъанахъисса дарс духьурча, вайминнахьгу дишин баву. Ягу учительнан дахханасса, оьрчIан бигьасса методика кIулну духьурча, жу ганахь, курсирдай унува, вайминнахьгу дарс диша учару. Горизонтальное обучение учайссар учительтуран кувннацIа кувннан зат лахьхьаврийн. Центрданий учительтуран байссар мастер-классру, семинарду. Вайннахь цахьва цумур темалийсса дарс ччива, цума методистнайн оьвкуну ччива куну цIувххуну, вайннан ччимур бан хIарачат бару.
– Цукунсса масъаларттащал хьунаакьлай ур хIакьинусса учитель? Цукунсса кумаг аьркин багьлай бур мунан хъунмурчIин?
– ХIакьинусса учительнал захIматшиву дур чагъар-чичрурдацIун дархIусса даву чIярусса душиву. Кумаг бан багьлай бур чагъардал даву учительнал ялату ласунсса учительнал кумагчинал штат тIитIин школардай ягу му даву, автоматизировать дурну, бигьа дан.
Кумаграя тIурча, личIи- ли­чIисса категориялул учительтуран аьркин багьлай бур личIи-личIисса кумагру. Опыт бусса, оьрмулул хъунисса учительтуран захIматну бур хIакьинусса цифрардал технологиярттащал зун. Миннан му лахьхьин дан багьлай бур. Жагьилсса учительтуран аьркинну бур методикалул чулухасса кумаг. Миннан кабакьу бан багьлай бур, цала пишалувун бувххун, даву нирхиравун дутан. Миннан аьркинну бур наставниктал. Хьунабакьай учительтал даврихсса гьавас левшсса. Профессиональное выгорание учай. Миннангу, цахава лавхьхьуну, кумаг бан багьлай бур. ХIакьинусса центрданул хьхьичI ххуттайн лавсъсса масъала бур гьарица учительнан, цахва-цахва бурувгун, кумаг баву.
– Цуми дарсирдал учительтал биялну бакъар хIакьину школардай?
– Биялну бакъар чил билаятирттал мазурдил пишакартал, физикалул, информатикалул учительтал.


– Пишакаршиврул даража гьаз баврил центр тIивтIуссар 2020-ку шинал декабрь зуруй. Ларгсса шинал Центрданий, диагностикагу дурну, курсру бувккуссар республикалул шагьрурдаясса ва районнаясса 5600 учительнал.


– Вихьва бияла буну, ци даххана давияв Центрданул давриву? Ци чIа учивияв?
– Хъинну ччива жула база гьарта хьуну. Химиялул учительтурал химиялул опытру бихьлансса, физикалул учительтурал физикалулми бихьлансса чаран хьуну. Ччива технологиялул учительнал дарс дихьлахьийни ишла дансса, гай жучIанма курсирдайн бувкIсса чIумал ккаккан дансса техника, оборудование дуну. Мукунсса чара жучIава бакъахьувкун, жу, сетевой хIала-гьурттушиврул икьраллу дурну, физикалул, химиялул, биологиялул учительтал бувцуну лагару Дагъусттаннал университетрал кIицI ларгсса дарсирдал лабораториярдайн. ХIакьину технологиярттал дарсирдай чIяруну ишла дуллай бур робототехника. Ми ккаккан дан курсирдайн бувкIсса учительтал жу буцару Элмурдал чIиви академиялувун.
Ялагу, ттун цIананияр чIя­вусса ччива жучIанма курсирдайн букIлакIиминнан зат ла­хьхьин буллансса хьхьичIунсса учительтал.
– Ци учинна учительтурал даражалия бусласисса категориярттал хIакъираву?
– ЦIанасса чIумал, даражалух бурувгун, учительнан дуллалиссар кIира категория – цалчинсса ва ларайсса. Категория ласун гьашину учительтуран бигьа хьунни. ХьхьичIра чIярусса давуртту дан багьлай бия учительнан. Утти категория ласун бигьа шаву мурадрай дунни тестру. Масала, цалчинмур категория ласун учительнан аьркинну бур 80 балл. Миннува 50 балл тестирдай ласун бюхълай бур. Гаймигу — цала дурсса даву кка­ккан дурну. Агана учительначIа республикалул ягу федерал награда духьурча, мунан най дунура дуллалиссар цалчинмур категория. Мийра наградартту дусса учительнан ларайсса категория ласун тестирдай ккаккан бувсса 50 баллданува 10 балл ласурча гьассар. Циняв учительтал рязину бур категория ласаву бигьа хьуну тIий.
Ттун чIа учин ччива бигьа бакъасса пиша язи бувгьуну, оьрчIан кIулшивуртту дулун хъунмасса захIмат бихьлахьи­сса учительтуран цIуллушиву, давриву тIайлабацIурду.Зуву зула даврихсса гъирагу, гьава­сгу тачIав къалещаннав.
– Барчаллагь, Залму Камалуттиновна. Вингу цIуллушиву ва дуллалимуниву тIайлабацIу.

Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал