Хъамабитлатисса махъру

НирпахI

ЧIун наниссаксса ва замана баххана хъанахъи­ссаксса жула оьрмулуву, багьу-бизулуву аьркин буллай бивкIсса ярагъ, кьай-кьуй, матахI ва цаймигу затру аьркин къадуллай ва муницIун миннул цIардугу чан-чанну тIий хъамаритлан дикIайссар. Мукун бух хьусса, чIявучин къакIулнува ливчIсса махъру цумур-бухьурчагу мазраву къачанну хьунабакьай­ссар. Ми махъругу бух хьуминнун ва архаизмардан ккалли хъанан бикIайссар. Мукунсса махъру лакку мазравугу тамансса буссар ва, хаснува кIицI бан, цIанасса жула оьрмулуву мукунсса дахханашивуртту хъинну гужланну хъанай дуссар. Вай ишругу ляличIину яргну шагьрурдай ялапар хъанахъиминнал ишла буллалисса лакку мазраву хьунабакьлай бур. ВайнначIа, аьмну ниттил маз кIулшиврул даража ялавай хъанахъаврицIун, хьхьичIавасса жула оьрмулуцIун бавхIуну аьркин буллай бивкIсса махъру хъамабитлатаву аьлтта чIалачIисса дур. Укун лакку махъру хъамабитлатаву Ла­ккуйвасса жагьилтурачIа – ялун нанисса никирачIа – хьунадакьлай дур.

Ттун ца ххуллухь хъинну аьжа­ив бивзунни ца жула аьлим­чунал, ттулагу дуснал, ттухьва бувсъсса укунсса хавар. Му ия буслай, Лаккуй цала шяраву, цурдагу тамансса къатри ва агьали бусса щарнин ккалли­сса, школалул оьрчIан «ччин» тIисса махъ кIулну бакъая ва мунийн миннал «лув чартту бивщу­сса ганзсса тахта» учайва тIий. Ччинну жула халкьунначIа азардахъул шиннардил лахъишиврий аьркин дуллай бивкIссар, му мукъул «мачча-ляхъин» цайми-цайми мазурдивугу буссар (гуржи маз, армани маз ва м.ц.). КIукун цинявннан кIулсса, инсантурал оьрмулуву мудан, сайки жула кьинирдайн биянцIа, аьркин дуллалисса ччиннал цIагума хъамаритлан диркIувкун, чанну ишла буллай бивкIсса ва цаппаранначIа бакъа аьркин буллай къабивкIсса ярагърал цIарду хъамаритлатаву цичIав личIисса тамаша бансса зат бакъар.

Мунияр ххишалагу, ва затгу кIицI къабувну къабучIир: хIатта цивппагу Лаккуй бувсса, кIий школагу бувккусса, цивппагу филологтал хъанахъисса цаппара лакрал жагьилтуран орфографиялул словарьданувунгу лавсъсса укунсса лакку махъругума кIулну бакъар: аьлтта, верисса, гъасу, гъаран, гьанзлу, гьаржа, матахI ва м.ц. (Бурги «Лакку мазрал пикрирдай» тIисса луттираву рирщусса Р. Эльдаровал макьалалух).

ЦIана ттул ихтилат ца мукунсса, чIявуминнан хъамабитлатисса ва, улу-гьу, хъамабивтсса мукъуятур. Му махъгу нирпахI тIисса махъри.
Цукунсса ци махъри нир­пахI? Буссарив цай­минначIагу укунсса махъ? Чув, щичIа ва цукун хIасул хьусса махъри ва? Лаккуйнсса ххуллугу ва мукъул цукун лавсъссар? Му хъамабитлатаврингу цукун­сса ци сававртту хьуссар? Вай суаллан жаваб дуллай, ва му­къул хIакъираву укунсса хавар бусан бюхъанссар.

Цалчин, нирпахI учайва кIира хъун дакъасса тахта дянив цанницIун ца дарзуну, цурдагу лакьайсса ва тIитIайсса, тIитIин дурсса чIумалгу, щях тIитIибакьин бувсса «Х» хIар­пирал суратраха лащин ду­сса, чIивисса ва лагьсса усттул ягу ула куннасса затрайн. Му тIитIин дурну, хьхьичIгу дирхьуну, мунил ялув тIивтIуну Кьурандалул лугу бивхьуну, цува лу ккалаккима, ширваннугу дурну, щяивкIун икIайва. На чIивисса чIумал му Лаккуй ттун цаппаранначIа ккаркссия. 1955-ку шинал ттун му Лаккуймур НицIавкIрав Ттуплислия увкIсса АьбдуллагьлучIагу ккарккуна. Гьамин, му цувагу Кьуран муний бивхьуну ккалай ия. Мукунсса нирпахI цIанакул ттучIара шардагу дур ва му цурдагу Лаккуй ваниннин 90-хъайсса шиннардил хьхьичIра ЧIиви-МахIаммад тIисса усттарнал дурну дур. Амма цIанакулсса заманнай нирпахI жучIара сайки дурарагу хьунакъадакьай ва мунищала архIал мунил цIа, му махъ кIулсса инсанталгу хъинну нажагь бакъа бакIрайн къабагьай. Так-тук нажагьссанначIа, ваца музейрал кьай кунна, дикIай. Ми затру духлагаврил сававгу, жучIава мизитругу лакьлай, цинявннаяту Аллагь акъулт буллалисса заманнай дайдирхьухьун­ссия, миннуясса чIярумигу дакъа-къатIа хьуну дур, бюхъай ччуччиялунгу ишла дурну дикIан.

Цила сакиншиндарал чулуха ва махъ лакку мукъурттиха, дагъусттан мукъурттиха къалавхьхьусса махъ бушиву ялун урувгунма чIалай бур. Ва мукъул мархха-гьану, ванил тарих ва жучIанма багьаврил ххуллурду кIул бан на ччянива, ларгсса аьс­рулул арулцIалку шиннардийва, хъирив излай уссияв. ЧIалай бия ва аслийсса лакку махъ ягу да­гъусттан махъ бакъашиву, амма мукунмасса, яъни бусурман диндалуцIун, КьурандалуцIун бавхIуну жучIанма бувкIсса ­аьраб мукъун ккалли бангу хъанай бакъая, цанчирчан я аьраб кьамусирттай, ягу цайми бусурман халкьуннал мазурдил кьамусирттай ва махъ бакъари ва хIакьинусса кьининин лякъин къавхьунни.

Цал жува кIул банну ва махъ вайми дагъусттан мазурдиву бусса-бакъасса ва, бухьурчан, миннул лакку мазравуминнущалсса ара цукунсса дуссарив.
ЧIаххуврачIа ва мукъул ма­чча-ляхъин ххал булланнин, бурганну лакку мазраву ишла хъанахъисса вариантирттал дянив­сса арардах. Хъиннува куртIну мюрш къаивкIун ургарчангума, чIалай бур вай махъру ца махъ баххана хьуну хIасул хьу­сса махъру бушиву. Нярпя(гь) ва нирпягь (нирпахI) кIикьачIану зумух ласласисса цава ца махъ бур, нярпа(хI) тIимур форма нирпахI баххана хьуну дур. НипахI тIимур вариантгу, вава нирпахI баххана бувну, мукъул вивсса сонор чIу лях гьан бувну, нипахI хьуну бур (учиннуча, парччахI ва паччахI, дуржагь ва дужагь, ккалхуз ва ккахуз учай­сса кунма). НирпахI тIимур форма тIурчан, мирпахI тIимур даххана дурну хьуну дур, яъни мукъул бакIрайсса «м» чIунин кIанай «н» зумух ласлан бивкIун бур, учиннуча, машраба тIисса ­аьраб махъ жучIава нашрапа тIий ишла буллан бивкIсса кунма.
КутIану учин, кIай циняв­ппагу ца мукъуя – мирпахI – тIимуния най бур.
Утти ххал банну вайми да­гъусттан мазурдиву ва махъ бурив ва, бухьурчан, цукунсса журалий ишла буллай бурив. ЧIявуми дагъусттан мазурдиву ттун ва махъ къалявкъунни, буминнувугу, лакрачIа кунма, хъамабитлатисса махъну хIисав бан бюхълай бур.
ДаргаллачIа ва табасаранна­чIа ва махъ минпахI (минпягь) тIий хьунабакьлай бур.
ЯруссанначIагу ва сайки хъамабивтсса махъ бур, чIявуссаннан, ва миннавухва бугьараминнангу, ва махъ кIулну бакъая. Цаппараннал тамансса шиннардил хьхьичIва, минпахI тIий бивкIсса ххай буру, амма дакI дарцIуну му зат тасттикь бан къахьунссар куна. КураллачIа ва рутуллачIа нирпахIран цамур цIа дур: магьажар. Амма ва зат бувсмигу ва махъ укунсса мяъналий ишлану бивкIшиву тасттикь бан кIихIулла хъанай бия. Шиккува учин, ва мукъул «ларзнил чуллахухсса чапар» (оьрусрай «перила») тIисса мяънагу дур ва му махъ азирбижан мазрава лавсун бур. Ва мукъул жуламиннущал цукунчIавсса ара дакъар.
КъумукьначIа ва мичиххич­начIа махъ бусса-бакъасса кIул бан къавхьунни, му махъ кIулсса инсан минначIа ттун къалявкъунни.
КIай лавай кIицI лавгсса дагъусттан мазурдивусса махъру – даргаллал ва табасараннал минпахI (минпягь), агъуллал мирпагь жула мирпахIрацIун бавхIусса махъру бур ва мирпахI тIимунийн букIлай бур. Яру­ссаннал нипахI (ва михIап) ва лакрачIасса нипахI тIисса вариантгу вайннуцIун бавхIуну бур. Яруссаннал «михIап» тIурчан, «мипахI» тIимуниву метатеза хьуну (чIурдал низам даххана хьуну) хIасул хьуну бур, ва цуппа, чIалачIиссаксса, нипахIрал вариант бур. Укун бухьувкун, яруссаннал мипахI, жулва нипахI тIимур вариант кунма, мирпахI тIимунийн букIлакIиссар.
КIа мукъул мархха-гьану ххал буллан ивкIувкун, чIалай бия му аьраб мукъул хах, къалип бу­сса, му мазран хасъсса сакиншин дусса, яъни ­аьраб махъ кунма­сса махъ бушиву. Амма ва махъ (жучIарасса мяъналий!) я ­аьраб мазраву, я цаймигу бусурман халкьуннал мазурдиву лякъин къавхьунни, ми мазурдил личIи-личIисса кьамусирттаву ва махъ бакъари. ЛичIи-личIисса бусурман халкьуннал мазурдиву – Ухссавнил Африканава байбивхьуну, Индонезиянавун бияннин, кIа жучIара куннасса нирпахI ва мунил цIа ххал дуллан ивкIувкун, ца хъинну аьжаивсса сурат чIалан диркIунни. НирпахIру цайми бусурман халкьунначIа, цирдагу ччянияцIара, диркIун дур. Ваниннин 500-600 шинал хьхьичIсса ираннал миниатюрарттай (луттирдаву­сса, ми чIюлу баншиврул дурсса, мюрщисса суратирттай) кIа нирпахIгу хьунадакьлай дур. Амма ми мазурдиву нирпахIран цамур аьраб цIа дур ва кьамусиртталгу му махъ аьрабрава лавсшиву кIицI лаглай бур (чIивисса усттул куннасса ула). Цинявппагу ва махъ жува лавсъсса кьамусирттал му аьраб мазри ва ми мазурдивун аьрабрава лавсъссар куну бур. Амма ца хъинну тамаша бансса иш ва махъ аьраб кьамусирттаву (ва мяъналий) ккаккан бувну ля­къин хъанай бакъар. МуничIан гъансса мяъна («парта») Шамуллал аьрабначIа душиву кIицI лавгун бур. Ва ялагу, му му­къул агьаммур мяънагу «кIили», «варанттул кIили» тIисса душиву бувсун бур. ЧIалай бур, вай мяънарду (лу бишайсса нирпахI ва кIили) цанницIун дархIуну дикIан бюхъайсса мяънарду дур, яъни тIитIин дурсса чIумал нирпахI ца кIили куннасса затну чIалай дур. Махъ бакъа, ва махъ аьраб мазраву хIасул хьуну ва мива цайми бусурман халкьуннал мазурдивун лавгун бур. Укунсса аьраб мукъурттил, хаснува диндалуцIун, исламрацIун бавхIуминнул, ца яргсса аьламат (хасият) дуссар. Ми махъру цава ца журалий сайки цинявппагу бусурман халкьуннал мазурдиву хьунабакьайссар, масала, Кьуран, аят, зикри, махраж, сужда, минара, михIрав ва м.ц.
Ва жува ихтилат буллали­сса махъ аьлимчу Аь. Къаяевлул «Лакку маз ва тарих» тIисса кьамусраву буллуну ва биялну бувчIин бувчIин бур:
«МИРФАЬЪ (аь.). Мирфаьъ тIисса аьраб мазрай «гьаз бай­сса, бюхттул байсса зад» тIиссар. ХьхьичIазаманнай Кьурандалул хIурмат бан ччисса бусурмантурал, Кьуран щяв бивхьуну, Кьурандалул хIурмат ба­къашиву къахьуншиврул, Кьуран буккайни Кьуран бишаван дурсса лакьайсса-тIитIайсса царай затру дикIайссия. Мизитирттаву цIанакулгу (яъни ларгсса аьсрулул 20-ку шиннардий – Я.Э.) цикссагу духьунссар. Лакрал, мирфаьъ баххана бувну, нирпахI куну учайссар». Цамур куццуй учин, ва мукъул мяъна «(лу) гьазбуву» хъанай дур ва мукунсса мяънагу аслу бакъа­сса дакъар.
Мяълумну чIалай бур аьлимчунал ва мукъуцIун бавхIусса цинявппагу масъалартту ­аьщуйн щуну ва биялну бувчIин бувшиву. Амма шикку жучIава ца суал хIасул хъанай бур: аьлим­чунал бусласимур цукун­сса ци луттирдаву, кьамусирттаву, цуми аьлимтурачIа буссарив кIул къавхьунма личIлай бур. Ва кIантту жу гьаз буллалисса аьлимчунай цичIав аьй дан­сса мяъналий бакъарча, жущава кIул бан бювхъусса аьраб кьамусирттал аьрабначIа мирпахI тIисса махъ ва жуламур мяъналий ляхълай бакъа тIий, вайми бусурман халкьуннал мазурдиву (аьрабрава лавсун) цамур махъ – рягьла- аьркин бувну буну тIийри. Аьлимчунал бусласимунин (кIа махъ аьраб махъ бушиврийн) вих къахьун жул цичIав хIучча бакъар.
Амма шикку хъинну аьжаив бизансса зат ва махъ (мирпахI) анжагъ Дагъусттаннай бакъа цайми бусурман халкьунначIава ва цачIава аьрабначIа ишлану бакъашиву дур. Ишлану бивкIшивугу кIул бан къавхьунни. Амма махъ цуппа аьраб мазрал кьяйдалий сакин хьусса махъ бур. Ва ишираву Аь. Къаяевлул тIимур тIайлар. Ванищала архIал, ва дагъусттан махъ хъанай бур, цайминначIа бакъахьувкун. Цукунни ва кIантту бувчIин бан бюхъантIисса?
Ттул пикрилий, ва кIантту укун бувчIин бан бюхъан­ссар. Цалчин, бюхъайссар ва махъ аьраб (мукъул) мархлуя Да­гъусттаннайва аьраб мазрал кьяйдалий хIасул бувну бикIангу. Учиннуча, XIX-мур аьсрулий Дагъусттаннай аьраб мазравасса мархлуя микфал «ттупанг» тIисса махъ хIасул бувну бивкIссар ва Дагъусттаннал аьрабрайсса чичрурдаву му махъ хъинну ишлану бивкIссар (аьрабначIа къабивкIун буна). Ва затгу гуржиял аьлимчу, академик. Г.В. ЦIеретелил цала «Аьраб-гуржи словарьдануву» кIицI бувну буссар. Амма ва жува тIутIимур махъ тIурчан, аьрабрайсса чичрурдаву бакъача, дагъусттан мазурдиву ишлану бивкIун бур. КIилчин. Бю­хъайссар жучIава Дагъусттаннай аьрабнал мирфаьъ тIисса махъ, яъни «гьазбуну», жуннамур, жула мазран аьркинсса мяъналий ишла бувну, жулва махъ бувну бикIангу. Шикку му, цуппа аьрабраву хIасул хьусса махъ бунугу, цинна хасъсса, цайми бусурмантурачIа ва аьрабначIа дакъасса мяъналущалсса дагъусттан махъ хьуну бур. Аьрабрава тIайланма (жучIарамур мяъналущал) ляличIину дагъусттан халкьуннал циван лавсъссарив бувчIлай бакъар, щалвагу исламрал аьламрайсса мазурдил аьрабрайсса рахIла ишла буллай буна.
Ва жува ихтилат буллай бивкI­сса нирпахIрацIун бав­хIуну, хъинну бикIанссия му нирпахIрал (алатрал, ярагърал) тарих кIул бан бюхъарчан, му зат дунияллийн дуккаву анжагъ Кьуран буккаврицIун дархIуну дуссарив ягу хьхьичIарасса зат (ярагъ) ва иширангу аьркин дуллан бивкIссарив. Жула аьлимчунал куну бур «Кьуран буккайни Кьуран бишаван дурсса зад» куну. Амма укунсса задру чичрулунгу аьркин дуллалаву туркнал кьамусиртталгу бувсун бур. КIул бан хъина, хьхьичIавасса жула катибтал (луттирду чичулт), цалла чичрурду дуллалийни, ссах щябивкIун дуллай бивкIссарив, миннал нирпахIру му иширангу аьркин дайсса диркIссарив. ХьхьичIва цIана кунмасса ус­ттуллу къабивкIун бур, чичрурдугу щявва щябивкIун дайхьунссия, цала хьхьичIгу ула (нирпахI) дишайхьунссия. Ми нирпахIирттал дайдихьугу та аьвзал заманнайсса мисриллал катибтурал пишалуцIун дархIунурагу дакъарвав? Жаваб лякъин багьлагьисса суаллу ттигу тамансса личIлай бур.
Мазрал, мукъурттил музейраву бишинсса, нирпахI кунмасса махъру жула ва дагъус­ттан мазурдиву тамансса бур. Гъалгъалуву мукунсса махъру цIана ишла къахъанарчангу, музейраву бишинмагу, мазрал тарихрал чIапIайн лавсун бикIаншиврулвагу ва журалул мукъурттих къулагъас ва ахттаршин аьркинну дур, мигу миллатрал тарихийсса хъамакъабитулул чIапIив дур.