Учительтурангу, дуклаки оьрчIангу ца яла бусравма

Цимилгу исват шай ччясса оьрмулий захIматрал кьимат кIул хьусса, ккаши-мякь бувхIусса, махъ ацIансса, чул бищунсса цучIав акъасса инсантал цала хIарачатрайну гьаз хьуну, халкьуннал дянив бусравну оьрму бутлай бушиву. ХIакьинусса ттул ихтилат Хъун дяъвилул шиннардийн оьрчIшиву тIайла дарцIусса, бизан баврил иширттал барану хьун кьисмат хьусса, оьрмулул ххуллий хьунадаркьусса захIматшивурттал сасан увсса, ЦIуссаккуллал шяравасса МахIаммадлул арс ХIасан ХIасановлуяр.


Оьрмулул 6 шин диркIун дур ХIасаннун, Ккуллал шярава вайннал кулпат ЦIуссалакрал райондалийн бизан бувсса чIумал. Бизан баннинсса чIуннугу вайннал кулпатран бигьасса къадиркIун дур. ЧIивисса оьрчIну ивкIун унугу, ванан тай чIунну тачIав дакIния лаглай дакъар. 1943-ку шинал яла лавгун ур ХIасаннул ппу МахIаммад. Ниттин, Марияннун, багьну бур, тай шиннардийсса цинярдагу ни­ттихъан кунна захIматшивуртту духIан.

– ЦIусса миналий бигьану бикIантIиссар, хIадурну дуссар зун ялапар хьунсса къатригу, цайми-цайми шартIругу тIий бивкIун бунугу, ца цичIаргу шилун бизан бувну махъ жун къаляркъуна. Байбивхьуна шилугу ккашил замана, ми дия 1946-47-ку шинну. Цимурцаннул ялун нинугу архсса ссивирлив тIайла дурккун, бурцIин цIими хьунну ливчIун бивкIссару жу, ятинтал.

ХIакьинусса кьинигу асар хъанан бикIай, цуппа ца махъ оьрус мазрай къакIулсса хъамитайпа, ряхра шин дуллуну, дуснакьрайн тIайла буккан хIукму бувсса инсантал цуксса иттав щинал кIунтI бакъасса биявав, кIилий-шамлий лахъаву дуллали бувссания тIий. Жула миллат чIявусса бакIран ккаккан кьисмат хьусса миллатри, – дакIнийн дичлай ур тай чIунну ХIасан.
– ДакIний бур, бизан буллалиминнал сияхIравун багьну, цимурца ду-дуний кьариртун бачин буллай бивкIсса куц. Шанма къатлун ца аьрава дуллуна. Мунийгу къатлул буза бишинссарагу ихтияр дакъая. Янна-ус дакъасса мюрщисса оьрчIрувагу щябитан­сса тагьар дакъая. Ххуллийх нани­сса чIумал ниттил жу ирглий пургъундалий щябитан хIарачат буллан дикIайва. Ряхва-арулва гьантлий най бивру Щурагьун. Мичча лахъан бувнав кьайлул поездрайн. Мюрщисса жун щалва бувчIлай бакъая жува чун, циван бачин бувну най бивкIссарив…
Бивзун махъ, ХIасаннул нину Мариян, Лениннул цIанийсса ЦIуссаккуллал колхозрал къалмул складрал къаралчину диртун диркIун дур. Нину къаралданий дуна, чIирава самандалул калпушру личин бувну, складрава къама бавцуну лявкъуну бур. Ниттий тахсир ккавккун, 6 шин дуллуну, Кемеровалийн дуснакьрайн тIайла дурккун дур .

Уругансса акъа ливчIсса ятинтурайвагу рахIму-цIими къабувну бивкIун бур. Тай чIунну цирдара захIматсса диркIун дур. Та ппур­ттуву ХIасаннун 10 шин, хъунмур ссин Рукьижатлун 14 шин, дянивмур ссин 12 шин диркIун дур. Нинугу дуснакьрайн даркьуну, бан-битан бухлавгун ливчIун бур шанмагу оьрчI. Вайннал ялун-лув уххансса, мачча-гъаншиву ду­сса инсангу къаивкIун ур. Хъунмур ссу, кулпатран ка-кумагран ччатI лякъинсса пикрилий, лавгун бур махъунмай буттал шяравун. Ца ппурттуву, цанма циппалу ливчIсса оьрчIру, чунмай наниссарив къакIулну, шярава бувккун, бахьтта най, бивну бур Хасаврайн. Хасаврай мюрщисса оьрчIру милицалтран хIисав хьуну, биян бувну бур Щурагьсса оьрчIал приемникрайн. КIиччагу вай гьан бувну бур Гъумучиял детдомрайн.
Ялув магъи дусса, букансса ччатI бусса кIанттайн бакIрайн багьсса оьрчIру, цала ужагърайн бувкIссаксса ххари хьуну бивкIун бур.
– Детдомрай жуй нину-буттал куннасса аякьагу дурну, тарбиягу бувну, жуяту ххаллилсса инсантал бувссар. Жущал архIал буссия жула ххаллилсса балайчи Мариям Дандамаева. Мунил хъунмур ссу бикIайва интернатрай цIигьурну. ТачIав хъама къабитанссар интернатрал учительтал ва тарбиячитал, – тIий ур ХIасан.

Мукьра шин ва дачIи дуснакьрай дурну махъ зана хьуну дур нину Мариян ЦIуссаккулув цила кьабивтсса ужагърайн. Ванин, оьрчIру чарича, вай ялапар хъанай бивкIсса къаттавагу къалявкъуну бур. Бувсун бур Марияннухь оьрчIру детдомрай сагъ-саламатну бушиву. ОьрчIру сагъну бушиврия ххари хьусса Мариян, гава ссят Гъумукун интернатрайн лавгун, бувцуну бур ХIасан ва ПатIимат махъунмай. Хъунмур душ Рукьижат гьан бувну бивкIун бур Куйбышевский областьрайсса совхозраву тракторист шайсса курсирдайн.

ХIасан, ЦIуссаккуллал шяраву арулва класс къуртал бувсса документ лавсун махъ, ниттингу хъис дунугу бигьашиву хьунссар тIий, колхозрал фермалийн бюрчурдил хIухчуну лавгун ур. КIюрххия кьунниялнин бюрчурдичIан занай арулва барз бувну бур. ЗахIмат ххирасса, зирангсса оьрчIай я бавцIусса дояркахъал маслихIат бувну бур ХIасан Бакреслив дучрал хIухчуну тIайла уккан. Бакреслив ХIасаннул, аххана хьунсса инсан акъа, цана цувалу дучрал хIухчушиву дуллай ряхва барз бувну бур. Гиккугу ХIасаннун хIакь захIматрал кьинирдайну буллай бивкIун бур. Ванан тIурча, ичIаллил ахIвал куклу бан, янна-ус машан ласунсса арцул кIапIикI лякъайсса кIану ччай бивкIун бур.

Шавай увкIун махъ ХIасан шанна шинай Севастопольлай аьралуннаву къуллугъ буллай ивкIун ур. Аьра­луннава зана хьуну махъ, кулпатгу бувну, зун ивкIун ур Къарланюрт станциялий столярну. ХIасаннул канила дукъаккайсса даву къадиркIун дур. Ххуйсса усттарди тIий, Къарланюртлив ванал цIа дурккун диркIун дур. Яла ХIасан тIалав увну ивкIун ур Къарланюртуллал станциялийсса школалий рисованиялул дарсру дихьлан. Гикку аьрщигу машан ларсун, ххаллилсса къатригу дурну, ялапар хъанай ивкIун ур ХIасан цала кулпатращал. Къарланюртуллал станциялийсса школалийн кьамул айхту, ХIасаннул, педагогнал хасъсса кIулшиву ласаву мурадрай, анаварсса кьяйдалий (экстерно) 10 классгу бувккуну, Москавлив къуртал бувну бур Н.К. Крупскаял цIанийсса Халкьуннал искусствалул университетрал станковый живописьрал ва графикалул факультет. Школалий рисованиялул ва черчениялул дарсру дихьлай дурну дур ХIасаннул 15-хъул шинну.

Натюрмортру, пейзажру бур ванал яла ххирами жанрарду. Сурат дишаврил гьунар бунагу, цала пахру-ххара бакъашиврул анавар уклай акъар ХIасан суратирттал выставка дангу.
ХIурмат-кьиматрай ивкIун ур ХIасан архIал зузиминнал дянивгу.
Ниттил цуксса хIаллай бикIанну чил миллатрал дянив ялапар хъанай жува тIий, бивзун бур Къизилюртлив. Къизилюртлив ХIасан кьамул увну ур 1-мур гимназиялуву технологиялул ва рисованиялул дарсру дихьлан. Оьрмулул угьара хьуну унугу, захIмат ххирасса, аьчух­сса, хасиятрал авкьусса ХIасан цIанагу жагьилсса учительтурал коллективрал дянив бусравну ва тIалавну ур.

Сайки 65-хъул шиннардия ливчусса бур ванал учительшиврул стаж. КIицI къабувну битан къахьунссар ХIасан мазгу, миллатгу ххирасса хIакьсса патриот ушивугу.
Цала кулпат ПатIиматлущал ванал, ххуйсса тарбиягу дуллуну, хъуни бувну бур ххаллилсса кIия арс ва шанма душ. Арсругу, душругу нитти-буттал лавай бавцIусса, хIурмат-кьиматрайсса бур.
Вай гьантрай ХIасаннун бартлаглай дур оьрмулул 85 шин. ХIасан МахIаммадович барча уллай, чIа тIий буру цIуллушиву, тIайлабацIуртту. Ина мукуна бусравнува, дуклаки оьрчIал ва вилами оьрчIал хьхьичIуннайшивурттал ххари уллай итаннав!