Хъунасса аьлимчунал арснащалсса хьунабакьаву

Уттигъанну редакциялийн хъамалу увкIун уссия дунияллийх цIа дурксса аьлимчу, атомщик Амир Амаевлул арс Валерий Амаев. Москавлив ялапар хъанахъисса, Дагъусттаннайн чIявуну къаучIайсса ванал ва ххуллухсса аьрххи бав­хIу­ну бия МахIачкъалаллал кIи­чIираваллавасса цаннин цала буттал – Амир Амаевлул цIа дизлазисса шадлугърай гьуртту шав­рицIун. Хьунабакьаврил дайдихьу дуруна «Илчи» кказитрал хъунама редактор Руслан Башаевлул, хъамаличунан дакIнийн бувтун редакциялул коллектив цала буттащал ва кабинетраву цимилгу хьунабавкьушиву, гай хьунабакьавурттал гъилишиву редакциялул чIирттал вив ядуллайнма бушиву.

– Валерий, жун чанну-ххину бувсун ччива ина вила оьрмулия, оьрчIнийсса шиннардия. Вил бутталмур оьрмулия жун ххуйну кIулли, виятурив – чансса бакъа къакIулли.
– На увссара 1952-ку шинал апрельданул 12-нний. Москав шагьрулул школарттавасса цаннийн 1-мур классравун лавгун, шикку 4-мур классравун ияннин дуклай ивкIссара. Муния махъ дуклан увххун, къуртал бувссар Курчатовлул цIанийсса институтрачIасса физикалул-математикалул, ингилис мазрал куртIсса кIулшивуртту дулайсса школа. Микку, ттунна хъинну физика ххирасса дунугу, на агьунав химиктурачIан. Жухь дарс дихьлай бикIайва предмет цурдагу, дуккавугу къаххиранангума ххира хьунну, гъира багьанну зузисса, Германнаву стажировкалийгу бивкIсса учительница. Танил дарсирдай бикIайва Германнава цилла ларсун бувкIсса аппаратурагу, мигу ишла дуллай, жу химиялул дарсирдай личIи-личIисса опытру буллай бикIайссияв. Та чIумал жун ингилис мазгу мукун ххуйну лавхьхьунахха, жуща, ва лондонналмурди, ва цумурдиври тIий, лугъатругума личIи буван шайва. Махъ ттун ингилис маз аьркингу къавхьуна (га чIумал чил билаятирттащал махъату куннасса хIала-гьурттушиву къадикIайва), хъамагубивтуна.

Амирдул уссу АьвдурахIманнучIа хъамалу. ш. Каспийск. 2006 ш.

Школа къуртал бувну махъ на зун ивкIссара Курчатовлул цIанийсса институтраву, так – къабуттащалча, нава. Аьщуйн щуну бусаннив, тивун зун учIаннин сайки шинай на зий икIайссияв лаборантну. Ва ишгу багьуна укун: школа на къуртал бувссия 17 шинаву, институтраву радиомонтажникнал даврийн кьамул буллай бия так 18 шин хьуния тийнмай, мунийн бувну школалия махъ цаппара хIал бувссар Медико-биологический проблемарттал институтраву лаборантну зий. Та бия космический институт, на навагу агьунав космонавтътурачIан, космонавт Егоровлул группалувун. Та ия га чIумал космосравун левхсса увагу ца хIакин.

Яла, оьрмулул 18 шин хьувкун, увхссара Курчатовлул цIанийсса институтраву зун. На чIивинийва агьну икIайссияв радиотехникалухун, институтравугу зий икIайссияв ттулла дакIнил ларсъсса радиомонтажникнал касму-сянатрай. Тикку зий дурссар сайки 3 шин. Зий ивкIссара Биофизикалул институтравугу, цайми-цайми кIанттурдайгу. Ппу муданагу икIайва институтравумур ттул даврихлу, амма ттул дакIрив ттунна хIаз къадизайсса даврийн кIункIу дан къашайва цукунчIав.

– Инава хъунасса аьлимчунал арс ушиву та щуркIал хъанан бивкIуна вин?
– Махъ… Нава оьрмулул диял­сса шиннардивун увххун махъ…
Жул кулпатраву ппу чув зий ­уссар тIисса суал къадагъасса суалъя. Байбихьулул школалия махъ Курчатовлул институтрачIасса школалий дуклан увкIун, цалчинсса дарсирайва ппу зузисса кIану цIувххукун, яла хьхьувай буси куссия буттахь зузисса кIанттуя.

Муниннин ттул вичIилухух чIюххайва Курчатовлул, Александровлул ва цайминналгу фамилияртту, бавссия мукунма ппу «ЛИП-лий» (Лаборатория измерительных приборов) зий ушивугу. ЖучIа къачанну хъамалу шайва личIи-личIисса аьлимтал. Ттул суалданухьхьунгу буттал увкуна: «Уча инженерну зий уссар куну». Ттуннив ппу, аьлимчу, профессор унугу, цу унугу, хьхьичIа-хьхьичI ппу ия. Ппу ттун чIявуну къаккаккайва, кIюрххил на шанай уна шавату лагайва, хьхьувайгу на шанан ивкIун махъ шавай учIайва.

ОьрчIний буттащал нара гьан дурсса чIумул лахIзарду буцин ца канийсса кIисри биял хьунссар. Укун цачIу гьан дурсса нажагьсса чIумалли буттал ттун лыжардай ацIангу лахьхьин бувсса. Ванан цанмагу ххуйну бигьин кIула лыжардай, къакIула чув лавхьхьуссияв. Лыжарду кIинтнил спортрал журардаву ттун яла ххирамурди, ттул ва журалул 1-мур разрядгу дуссар.

– Вин Курчатов цува ккавкссарив?
– Курчатов къаккавкссар, Александров ккавкссар цал. Александровлул внучкащал ва театр ххирасса цаймигу дустуращал цимилгу театрданийн лавгссара, цаппарассалийла вайннащала Александровхъал шавагу хьуссара.

– Дагъусттаннайн цуксса чIявуну иян бю­хъай, хьхьичIа-хьхьичI Да­гъусттаннайн увкIсса чIун дакIний дурив?
– Оьрмулул 6 шин хьуннин на Москавлия Дагъусттаннайн гьарца шинал иян айсса ивкIссара гъинтнил шанмагу зуруйсса. Школалийн лавгун махъ вай аьрххирду бавцIуссар. Дагъусттаннайнсса аьрххирдавугу ппу, ца-кIива гьанттагу бувну, махъунай лагайва. Шихун увкIсса чIумал на хъунмур чIун гьан дувайссия ниттирссу ЗакиратлучIа, ва ттула ниттирссу бакъанугу, на ванийн так укунъя учайсса. Ванил лас Аьлил Амаев творчествалул инсан ия. На МахIачкъалалив увкIсса чIумал вайннал кулпатравуяв икIайсса хъунмурчIин.

– Буттая кьутIгу лавссарив цалвагу?
– Къалавну къабикIайва. ЧIявунурив ниттия лаяйва. Жулла ца совет кинораву «дубленая кожа крепче станет» тIисса калималуву куна, миккугу на хъиннува кьянкьа-кьурчIи хъанай ияв.

– Ниттия, мунилмур агьулдания вийнна ци хасият дирхьунссар?
– Ниттиянияр, ниттиуссурваврая дирссар учивияв. Яла-яла чIава-чIавама ниттиуссу ххирассия, му оьрмулухун дакIнийгу ливчIунни. Лахьхьу ивра мунал гьаттайн. Мугу икIайссия на кунасса радиолюбитель, лавайсса даражалул пишакар. Дянивма ниттиуссу моряк ия, капитан, Бакуйннал «мореходка» къуртал бувсса.

– Лакку мазгу кIулссарив вин?
– Сайки бусса оьрму Москавлив лавгсса ттун къакIулли лакку маз. Дагъусттаннайн увкIун лагма-ялттуми лакку мазрай гъалгъа тIисса чIумал, на учай­ссия ттун бувчIайсса мазрай буллалияра ихтилат куну. Укун, чIивиний, жагьилний кIулши дакъая лакку маз лахьхьин­сса, оьрмулул хъуна хьувкуннив, чIалну лявкъунни.

– Ина увну ура Космонавтикалул кьини. Вил оьрмугу бур космонавтикалуцIун бавхIусса. Гьашину вил юбилей хьуну дур. Чув хьунадакьав 70 шинал юбилей?
– Так – шарда, на цичIар кIицI лаган, «шюшин», бюхъавай, цичIав заведениярттайн къалагайссара, так шава. Оьрму, мяйжаннугу, космосрацIун, личIи-личIисса кьюлтIсса идарарттайсса даврицIун бавхIусса бур. Ттул цаппарасса космонавтътуращал кIулшивугу дуссар, жула Муса Маннаров къахIисавну.

– Радиотехника, кьюлтI­сса личIи-личIисса кIан­­ттурдайсса даву къа­хIи­савну, тархъан­сса чIумал ссахух лавгун икIай­ссияв?
– Спортрахух… Ттул спортрал цимивагу журалул разрядру дуссар. СпортрацIун бавхIуну бур ттул оьр­мулул къачIивисса ва хIазсса манзил… Оьрмулул 18 шинаву ттул чурххал кIушиву дикIайва 45 ккило. Зува пикри бувара, жагьилсса оьрчIан ва ци кIушивур… Муниннин, ци секциялийн, спортрал ци кружокрайн занарчагу, ччимур спортрахунсса ттул агьаву дикIайссия цалчинсса медкомиссиялийн дияннинсса, яларив – ина къюкIлил къашавайсса ура тIий, цичIав соревнованиярттай гьуртту хьун, ссавухчIав хIала уххан къашайва. Школалий дуклакисса чIумал, бигьалагай кьинирду къахIисавну, ттул ялагу ца кьини дикIайва шава щяикIан аьркин­сса – къашавайшиву сававну.

Ттул медкарта дикIайва цинявннуву яла ганзмур. Ва кIану сававнугуяв на Курчатовлул институтравун увхсса. Ххуллийхрив, ххядурккун, парчари дурссия ттулла медкарта. ЦIусса кIанайгу увкуссия ттучIа цичIав документ, цукунчIавсса чагъар ба­къар куну. Укун, цIусса кIанай ттул хъунмасса хIал хьуссая ттул диагнозрая къакIулну. Диагноз цурдарив дия укунсса – жагь ляхълахъисса, жагь дакъа хъанахъисса «порог сердца». Курчатовлул институтравурив бия дазу-зума дакъасса спортрал секцияртту, шикку зузиминнахь ва вайннал кулпатравуминнахь ихтияр дия вайннуву спортрахун багьансса. Шикку зузиссаксса шиннардий на хъинну спортрахух лавгссияв, ва кIанттуя ттул хасиятрангу, цIуллу-сагъшиврунгу хъунмасса мюнпат хьуна.

– Виламур кулпатрая буси чан-кьанну..
– Ттул кулпат бур оьрус миллатраясса, жу даврий кIул хьуссару. ЦачIу оьрму бутлай жул сайки 40 шинни. Жул дянив ур ца арс Михаил, ваналгу – ца душ.

– Ва ххуллух учIаннин ина Дагъусттаннай махъа-махъ та уссияв? Ци асарду хIасул хьур ватандалий?
– На ваниннин 10 шинал хьхьичI увкIссияв Дагъусттаннайн. ЦIанасса аьрххилий хIасул хьуми асарду циняв хъинсса бия учин къахьунссар. ХьхьичIва хьхьиричIан бигьанма буккан шайва, утти вай кIанттурду таксса инсантурал цалашиврий бивхьуну бур. Ванищала архIал учинна – республикалул хъун шагьрулул дязандарал диц-куц ххуй хъанай дур, шагьрулуву хъин чулийннайсса дахханашивурттугу хьуну дур.