ХьхьичIазаманнул Уручул

Шамхалтурал символданул хъирив бизлай

Лакрал хьхьичIазаманнул шяравалу Уручул ттинингу итталу дарцIуну дур жула машгьурсса аьлимтурал – Аьли Къаяевлул, Леонид Лавровлул, Амри Шихсаэдовлул ва м.ц. Мугу бувчIлачIисса зат бур: шикку, личIину хъун дакъасса территориялий, хьунадакьлай дур чIярусса тарихийсса гьайкаллу, шикку яхъанай бивкIсса инсантурал оьрмулул этапру цаннил хъирив ца хьхьичI бацIан буллалисса, бухзаманная байбивхьуну, дяниввекирдал чIумуйн бияннинсса.

Цайнма цалва Уручуллал жяматрал учай «уручур» куну, аьмну лакрал учай «уручул» куну. Вайннал чIаххуврайсса даргиял тIурча, учай «булеги» ягу «кьулцур» куну. «Булеги» – му цинявппагу лакрайн даргиял учайсса махъ бур, «кьулцур» – цайнма уручуллайн.

Амма ва базилухсса Уручуллаясса ихтилатраву жун хъунмур чIурчIав дан ччай бур цамур масъалалий. Уттининсса элмулул дунияллий хьхьичIмур хху­ттайн ласласисса пикрину хьуну бур Лакку кIанттул кьатIувсса лакрал шяраваллурду – Уручул, ЦIуликъян, Бархъал, Хъюл, Дюкъул, Ялув ЧIатлухъи махъсса чIумалли сакин хьусса тIисса пикри.
Амма му пикрилуцIун жущава цукунчIав бакьин бюхълай бакъар, уку-укунсса сававрттайн ва хIисаврттайн бувну:

1) Лакку территориялуцIун дархIусса археологиялул хъиривлаявурттайн бувну жущава сивсуну учин бюхълай бур кIикку сакин хъанай бивкIсса этнома­ссиврал эволюциялул ххуллу-хха цасса бивкIшиву, ва мунил дайдихьугу нанисса душиву неолитрал эпохалия шиннай (жулла эра дучIаннинсса VI азарку);

2) цалла бикIлил территориялия лакрал агьали та-бунугу чун-бунугу бивзун бивкIшиву бусласисса чичрулийнусса зат яхьуну бакъар, бакъар ми я фольклордануву, я халкьуннал дакIнихсса бусалардаву;

3) му бигьану хьун бюхъайсса ишгу бакъар, укуннагу аьрщив диял къахъанахъисса зунттал кIанттай дулайссарив чIаххувсса жяматирттал цалла аьрщи (цурдагу къачIирисса лагрулул) ми­ккун бизан кьаст лархIусса инсантурахьхьун, мукунсса прецедентру хьусса тарих жунма кIулну бакъар;

4) жура кIицI дурсса аруллагу шяравалу хIакьинусса Ла­кку кIанттул кьатIув хьуну дур Аьра­сатнал паччахI заманнай­сса администрациялул реформарттал биялалийну, яни Гъази-Гъумучиял округрал дазурду даххана даврийну.

Уручуллал шяравалу загьир хьусса лахъсса минхълил ухнилу дур хьхьичIазаманнул гьаврду. Археологтурал тIиму­нийн бувну, кIайннул сакиншин лархьхьусса дур тIар ванияр кIиазардахъул шиннардил хьхьичIсса археологиялул культуралуха. Шяравалу сакингу хьуну дур зунттул хъачIрай амфитеатрданул журалий. Ххяллай гьанурду бивзсса къатри дурну дур сайки цаннивун ца кьуртIуну, ласун къашайсса къалалул куццирай. Духмур шяраваллил лахъишиву дур 550 мет­ралул манзилданийсса.
Уручуллал шяраву, Кьадиев Зайналаьбидлул ва МахIаммадов Аьвдуллагьлул къатрал гьанурду бизлазисса чIумал, бакI­райн дагьну диркIун дур лап хьхьичIарасса кIира гьав. Цалчинмуниву ляркъуну дур хъаннил чIюлушивурттугу дусса инсаннал кьаркьала, гивура диркIун дур кIира чIирисса амфорагу. КIилчинмур гьаттаву диркIун дур талаталал ярагъгу бусса чув-адаминал кьаркьала. Исватну чIалай бур вай буччаврил хасият лархьхьусса душиву мажуситурал (язычниктурал) чIумул аьдат-эбадатирттаха.
Шяраваллил тарихрал хъи­ривмур этап тIурча, бавхIусса бур ислам кьамул дур­сса XI-XII ттуршукурдацIун. Вай шиннардийри Лакку билаятрал тарихийсса центрданий – Гъази-Гъумук ислам дин гужну цIакьгу хьусса.
Ислам Дагъусттаннай машгьур дуллалаврил каялувчиталнугу Гъази-Гъумучиял шамхалталли бивкIсса, гьарца кIанттай миннал щябитайсса бивкIссар цала агьлу-авладрал инсантал.

Май зуруй гьашинусса шинал Уручуллал шяравун лавгсса Аьли Къаяевлул фондрал экспедициялун кIикку лявкъунни хьхьичIазаманнул шамхалтурал лишан дусса 36 кIалабарз. Миннувату яла хьхьичIвамурну хIисав хъанай бия 1662-ку шиналсса таварих бусса кIалабарз. КIа чарийсса эпитафиялул чичру дур укунсса: «Ва гьаттал заллу МухIаммад б. МухIаммадри».

Вара чIумуйн дагьлагьи­сса укуннасса чичрурду жун аьл­тту хьуссия Гъази-Гъумучиял, Ви­хьуллал, СунбатIуллал, Ттур­­чIиял, Хъюйннал, Хьуру­кIу­ллал, Шахьуйннал ва Шав­кIуллал хьхьичIарасса хIа­тта­ллур­дал кIалазурдардийгу. Сайки укуннасса лишан ляркъуссия аьлимчу-профессор Амри Шихсаэдовлун Хьурттал шяраваллил хIатталлийсса кIалазуруй, 1378-1387-ку шиннардил дянивсса чIумуйн дагьлагьисса. Шамхалтурал кIалазурдардий ттинин аьл­тту дан бювхъусса лакрал этнотерриториялий Хьуртталмур ца яла хьхьичIарамурну хъанай душивугу хIисавравун лавсун, Шихсаэдов му лишан духьун­ссар тIий ур шамхалтурал эмблемалул бакIсуратну (прообразну). Амма жул экспедициялун лявкъусса кIалазурдардийн бувну аьлимчунал кумуницIун ххи дан бюхълай бур цаппара дахханашивуртту: шамхалтурал эмблемалул бакIсуратну хъанай дур хъаругу дусса диск – ккюрнутIайлул куццирай­сса, Хьурттал кIалазуруйсса лишан тIурча, ккалли хъанай дур бакIсуратралмунилгу, классикалулмунилгу дянивсса чIумул муттану. Му лишандалул ахирсуратрал куц цалийн бувкIунгу бур XVI ттуршукулул чIумуй, яни сакин хьуну дур Гъази-Гъумучиял орнаментрал вариант.

ХьхьичIва Уручуллал шяраву бивкIун бур ххюва мизит: ца Хъунмизит, гайми мукьва – махIлардацIунсса. МахIлардалми хIакьинунин яхьуну ливчIун бакъар. Хъунмизитрал чIирай дур укун­сса чичру: «Ва мизит бувссар МухIаммадлул б. МухIаммадлул ва чил кIанттаясса Сулайманнул азаллий зувиллий мяйку шинал (гь.)». Мизит цимилагу цIу буккан бувну бивкIун бур. ЦIанасса чIумал ванил бур кIива зал: цалчинмуниву дур исвагьи­сса цIувцIучарил кIалантирттал кьюкьа, кIилчинмуниву дур кIалантирттал кIира кьюкьа – ца тIаннул, цагу чарил. Ми­наралучIансса ххуллу бур кIилчинмур залданувух. Минаралул лахъшиву дур 50 метра. КIа цуппагу бувну бур мизитраяр хъинну махъ. Минаралийсса чичрулул тIимунийну, кIа бувну бивкIун бур Хъювхъиял шяравасса кIия усттарнал, цIардуми дуккин хъанай бакъар.
МизитрацIун та заманнай зий бивкIун бур мадрасагу. Шиву ккалай бивкIсса инсанталну бур: ХIажи-Аьли Ахъушинский, ХIусайн-хIажи, Чарак-хIажи, Дикъал МухIаммад, Аьвдулкьадирхъал МухIаммад.

Хантурал хIукумат духларгун мукьах Уручрав хъунмур каялувшиндарал орган хIисаврай зий бивкIун бур КьатI – жяматрал аьмсса мажлис. Ванил сакиншин цукунсса диркIссарив чанну-ххину итталу дацIан дан хьуншиврул ласунну жула цIанихсса этнограф Сергей ЛухIуевлул луттиравасса парча. Ва цуппагу буцинну оригиналданул мазрайва:
«В сходе имели право участвовать каждый свободный член джамаата, достигший 15-летнего возраста. Джамаат выбирал должностных лиц, назначал день пахоты, сева, стрижки овец, сенокоса, выносил решение о сборе средств на строительство и ремонт дорог, мостов, водохранилищ, мечетей, определял отношение к соседям; решал вопросы приема в общину или изгнания из нее, лишал общинников права за различные провинности участвовать в сходе, уходить на заработки, распределял доходы с общественных угодий и имущества, осуществлял контроль за вакуфными поступлениями и расходами и т.д. Сельский сход следил за правильной раскладкой государственных налогов и повинностей, за своевременным сбором налогов. По просьбе всего общества или его части джамаат входил в ходатайство в соответствующие органы о нуждах населения, а также выбирал поверенных для передачи просьб и жалоб. По необходимости, джамаат создавал специальные комиссии…

Решение джамаата имело силу при обязательном участии старшины (или его помощника) и не менее половины членов схода. Были случаи, когда требовалось набрать не менее 2/3 голосов: удаление из общества, распоряжение общественными угодьями, имуществом и средствами, избрание поверенных для просьб и жалоб общества по инстанции. Таким образом, сельский сход мог решить буквально все вопросы жизни и быта села и обсуждать каждого его члена.
До ликвидации ханской власти Кьат был органом, регулирующим взаимоотношения между ханом и джамаатом, общиной. Текущие дела решались с картами «хъунисри» во главе со старшим из них «хъуначу».

Мукун, чIун наниссаксса, чан-чанну тIий, цивува цуппа цIакь хъанай, сакин хъанай, ахиргу Уручул кIура бавну бур цилла виваллил аькьилсса кьануннугу дусса, кьадигу ялувсса, лащу-щаллусса жяматрайн.
Яла тIурча, Дагъусттан официальнайну Аьрасатнавун був­ххун мукьах, Уручуллал шяравалу дагьну дур Даргиял округравун.
ХIадур бувссар
Р. Башаевлул