«Ххяххабургъин» 100 шин

Тарихрал шачIанттайх

Ттуршра шинал ххуллугу бивтун, оьрмулул шачIанттайх лавай хIакьинугу най бур Лакрал райондалул кказит «Ххя­ххабаргъ».
ЧIярусса шинну хьунан чIявусса ккаккайсса кунма, цIанасса «Ххяххабургъингу» шанна цIанилу («ЗахIматчи», «ЦIусса ххуллу», «Ххяххабаргъ»), шаннайра журалул хIарпирдай ­(аьраб, латин, оьрус) буккан буллай, чIявусса тарихрал лахIзарду, чIунну, дахханашивуртту ккар­ккун дур.

Граждан дяъви къуртал хьуну, Дагъусттаннай Совет власть дирхьуну 2-3 шин шайхтура, яни 1923-ку шинал, февраль зуруй, Лакрал округрал центрданий Гъумук дунияллийн бувккун бур «ЗахIматчи» кказитрал 1-мур номер.

Ттуршра шинал лажиндарай кказитрал бивтсса ххуллия, бакIрачIан бувкIмуния, мунил­сса буллай бивкIминная чичларча, 100-хъул чIапIив диял къахьунссар. Амма кказитрал тарихрах чанссавагу ябивтсса чIумал, дакI дарцIуну учин бюхълай бур мунил цийвасса буржру узданну, мюнпатну би­ттур буллай бивкIун бур куну.
Санкт-Петербурглив 1912 шинал ХIавинахъал Саэдлул итабакьлай ивкIсса «Дагъусттаннал Ххяххабаргъ» тIисса кказитрал тIинттугу дирну дур «Ххяххабургъийн», «ЗахIматчи» тIимур цIанилусса кказитрал гьану бивзун бур Ибрагьим-Халил Кьурбанаьлиевлул. Му бивкIун бур нюжмардий цал буккайсса РКБ-лул Лакрал округрал ва исполкомрал орган. Мукун чивчуну бур 1923 шинал 20-мур мартрай бувксса «ЗахIматчи» кказитрал 3-мур номерданий.

1932 шинал, «ЗахIматчи» тIисса цIа даххана дурну, дирзун дур «ЦIусса ххуллу» тIисса цIа. 1951 шин хьуннин, яни Ккуллал райондалул цинмасса «Ххяххабаргъ» тIисса цIанилусса кказит тIитIиннин, «ЦIусса ххуллу» биллай бивкIун бур кIа райондалулми буккултрачIангу. 1962 шинал майрай Лакрал ва Ккуллал районну хIала даркьувкун, кIирагу райондалунсса кказитну хьуну бур «Ххяххабаргъ». Яла, 1965 шинал, районну личIи дайхту, «Ххяххабаргъ» бувкIун бур Лакрал райондалийн, КПСС-рал райкомрал ва захIматкашнал депутатътурал райсоветрал органну. Ккуллал райондалул кказитран дирзун дур «ЧаннацIуку» тIисса цIа.
«ЦIусса ххуллу» цила цIа­нин лайкьну бивкIссар цIусса экономикалул политикалул (НЭП), цалчинми ххюшиннар­дил чIумалгу, яхIирай дурхIуссар Буттал КIан­ттул цIа­нийсса Хъун­масса дяъвилул захI­мат­шивурттугу.

Бугьараминнан дакIния ду­ккайссарив, чIявусса агьлу бу­ккин, чичин къакIулну бивкIсса, райондалул вивсса ххуллурду аьравартту гьан къашайсса даражалий бивкIсса ва цаймигу захIматшивурттал шинну. Вай масъалартту щаллу буллай, жула агьалинал хIат-хIисав дакъасса захIматру бувссар. Му чIумалгу цила бияла яргну чIалачIи був­ссар райондалул кказитрал. Мунихлуну кказитран цал ДАССР-данул Наркомпросрал, яла Да­гъусттаннал ЦИК-рал Совнаркомрал ХIурматрал грамотартту дуллуссар.
Колхозру сакин дай чIумал дурсса чялишсса гьурттушиндарахлу, 1940 шинал, Москавлив хьусса шяраваллил хозяйствалул выставкалий бивхьуну бивкIссар Лакрал «ЦIусса ххуллу» кказит. Мунияр махъгу цимивагу базилух лайкь хьуссар личIи-личIисса даражалул грамотарттан, дипломирттан ва бахшиширттан.
Кказит – заманалул чIу! Кказит – оьрмулул дагьани!
Кказит – маданият, маэшат хьхьичIунмай буллалисса, ниттил маз буручлачисса кюру! Кказит – райондалул каялувчитурал кумагчи!
Кказит…

Кказитрал даву хьхьичIуннай даврил, агьалинан мюнпатну зузи баврил, мяъна авадан даврил дазу-зума дакъар, му лащан бан бучIир ца хъунмасса хьхьириха.
Оьрмулуву къабивкIмур бивкI­ссар ягу укун-тукун бу­ссия тIий, щилтагъшиву дан къабитайссар кказитрал. Цанчирча, ччимур шиналсса кказит лавсун, бивкIмур мяълум бан шайсса буну тIий.
Райондалул тарих, бивкIмур, хьусса ишру, буттукьраву ххазина кунма, ябан шайсса буну тIий.
Ибрагьим-Халил Кьурбанаьлиевлуя айивхьуну, райондалул кказитрал редакторталну зий бивкIминнаву ацIния шамилчинману нагу хъанай ура. Гьашину ва даву дачин дурну ттул 39 шин хьунни, 20-нния лирчусса шинну хьуссия кIиккувасса типографиялий каялувшиву дуллайгу.
Райондалул кказитрал 100 шин хъанахъисса юбилейрал ххуттай, хIурматрай ва пахрулий дакIнийн бичин ччай бур кказитрал редактортал: Ибрагьим-Халил Кьурбанаьлиев, Шарабуттин Рашкъуев, МахIаммад Жандаров, ОьмархIажи ЦIаххаев, Абумуслин Гунашев, НурмахIаммад ХIасанов, Казимбаг Илиясов, ХIалим Батиров, Абакар Мудунов, Жамалуттин Аьвдулхаликьов, Сайдуттин Ханов, Анисат Макьаева.
«Ххяххабургъил» журналистътурал, уртакьтурал, му щурущи буллай бивкIминнал дянива бувккунни машгьур­сса чичулт, шаэртал, мукъул усттартал, маданиятрал зузалт, аьлим­тал, паччахIлугърал къуллугъчитал. Мукунминнавух бур Юсуп Хаппалаев, Абачара ХIусайнаев, Минкаил Аьлиев, Нурислан Жидалаев, МахIаммад Оьмаров, Сулайман Куругълиев, Гьарун ХIасанов, АьвдурахIман ХIусайнов, Мирама Апанниева ва чIявусса цаймигу.
Ттущалагу зий буссия итххявхсса журналистътал: Валерий Амиров, АбумухIсин Оьмаров, ХIабибуллагь АхIмадханов, Мухтар МахIаммадов, Гъужи Гъужиев, Аь-М. Исмяилова, цIанагу зий бур Кьурбан Кьурбанов, Аь-ХI. Аьлишаев.
Хъинну чIявусса буссия щархъал корреспондентътал, макьалартту чичулт.
Бусанна кутIану ттуятувагу. 1975 шинал ДГУ-лул физикалул факультетгу къуртал бувну, цал Буршиял, яла ГьунчIукьатIрал школарттай учительну зий уссияв 5 шинай. Яла 2 шин КПСС-рал райкомрал пропагандалул ва агитациялул отделданийгу дурну, 1984-ку шинал КПСС-рал райкомрал бюрорал гьан увнав «Ххяххабаргъ» кказитрал хъунама редакторну. Та чIумал кказитирттал редактортал цIакь байва КПСС-рал обкомрал бюрорай. Цимил чирчагу, хъинну захIматну бия цIубутIуй ттун ттинин ттунна къакIулсса даврий зун, архIала типографиялул давугу дачин дан. ЧIяруми зузи кьинирду хьхьунил-хьхьудяризал къуртал шайва, кIюрххицIуннин ливчIсса чIуннугу шайва.
Амма кказит махъун багьсса, графикрай ккаккан був­сса чIумал къабувксса иш цалагу къавхьуссар.
Кказит нюжмардий шамийла итабакьайссия. Аьмну редакциялий ва типографиялий кьунная ливчусса зузалт зий бия. Ци чулийгу, «Ххяххабаргъ» сакин буллай буссия захIмат ххирасса зузалт, коллектив, щархъал корреспондентътал, кказит буккулт, чичрулул усттартал ва подписка дувулт. Анжагъ редакциялул зузалтраща кказит щаллуну бакIуйн буккан бан къашайссар.

1991 шин хьуннин хIурмат бусса «Илчи» – жул кумагчи, тIивтIуну бакъая. Лак­рал райондалуцIун, кьатIу-шавсса лакрал хьхьичIунсса агьулдануцIун дархIусса ва цайми макьалартту чIяруми «Ххяххабургъийн» дучIайссия. Бюхттул хьусса, цIа дурксса лакраясса, Хъун дяъвилул къучагътураясса ва вирттавраясса чIярусса макьалартту цалчин рищунсса каши дуссия райондалул кказитрахь.

«Ххяххабургъил» уртакьтал: дяъвилул ва захIматрал ветеран Щ-Аь. Абачараев – КIундиясса, мукунасса ветеран С. Сулайманов – КIувратусса, ХI. Оьмаров, И. ЦIаххаев – Буршаясса, Ю. Хайдакьов, М. Дибиров, А. Исмяилов, А. ЧIутIуев – Гъумучатусса, Б. ХIамзатов, ЦI. ЦIаххаев – Щаратусса, Аь-ХI. Исубуттаев – ГьунчIукьатIатусса, Гъ. Гъужиев, М. Щайхов, Д. Магьдиев – Ккурклиятусса, А. Кьадиев, В-ХI. Учуев – ШавкIратусса, А. Оьмаров – ХьурукIратусса … Ва кьюкьа хъинну хъуннасса ду­ссия (аьпа баннав цал). Вайннал дуллай бивкIмур цала жяматрай дакI цIуцIавур, лакку маз, лакку кIану ва миллат ххирашивур. Бусраврай дакIнийн дичару жу вайннал цIарду.
Кказитрал давриву цимурца ххуйну, буруккин бакъа дур учин тачIавгу къашайссар, мунийн къабагьайсса масъалавагу бакъахьувкун.
ХьхьичIва сайки гьарца шярава макьалартту чичулт, цалчинсса шеърирду гьан бувулт, лакку маз буруччулт гьарзану бивкIхьурча, утти му иширахун машхул хьун ччими, му даву дан шайми лап чанну бур. Жагьил­сса никирал агьулдануву лакку мазрай чичаврил пагьму бусса, лакку кказитрай зун ччисса, ла­кку мазрах гъира бусса вакилтал ляхълайвагу бакъар.

Ци-бухьурчагу, ляличIисса къулагъас дуллан багьлай бур ла­кку маз ябаврих, буруччаврих, мунихсса гъира лещан къабитаврил давурттах, лакку мазрай гъалгъа тIун, буккин, чичин кIулну жула оьрчIру аьдат баврих ва м.ц.
Кказитрал давриву хъунмар бияла агьали лагма лаган баврихь, ми лажинну кIура баен баврихь, миннал тIалавшинну, мурадру буруччаврихь. Мукун бакъахьурча, кказитрал сий чIири личIайссар.
Нава зузисса шиннардий чIарав бацIултну хьхьичIва-хьхьичI бия райондалий каялувшиву дуллалими, идарарттай, организациярттай каялувшиву дуллалими зузалт, кумагчитал.

Махъсса шиннардий Лак­рал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул биялдаралу авадан дан бювхъунни кказитрал луртан, компьютердал оборудование, дакьин дан бювхъунни редакциялухьсса къатри ва мукунма щаллу бан цайми-цаймигу агьам­сса ишру.
Жу, «Ххяххабургъил» редакциялул зузалт, мудангу барчаллагьрай буссару жухра дакI лахъи дурминнахь, чIарав бавцIуминнахь.
«Ххяххабургъин» 100 шин шаврицIун бавхIуну, редакциялулгу, ттулагу чулуха дакI­нийхтуну барча буллай ура райондалул жямат, кказитрал циняв зузалт, уттинин зий бивкIми, кказит буккулт!
ТIайлабацIу бусса, талихIсса оьрмулул ххуллийх най лякъиннав жува цинявппагу.

Мусалав Мусалаев,
«Ххяххабургъил» хъунама
редактор