КIулшивурттал кьинилул тарихрацIун бавхIуну

КIулшивурттал кьинилул тарихравун бурганну… Так 1935 шиналли щалвагу билаятрай школардайн ца кьини — цалчинмур сентябрьданий занан бивкIсса оьрчIру. Ва датагу язи дургьуссар мунияту, нукIузаманнай ссутнил цалчинмур кьини ЦIусса шин дайдихьулул байран дайсса диркIун тIий. Совет министртурал 1-мур сентябрьданий цIусса дуккаврил шин дайдишавансса хIукму бувайни, хIисавравун лавсъссар XIX аьсрулий сентябрь зурул цалчинми гьантрай оьрчIру школардайн лагайсса аьдат цIакь хьуну душивугу.

Вана укун 1935 шинал циняв сентябрь зурул 1-нний занан бивкIссар школардайн, техникумирттавун, гьар журалул дуккаврил учреждениярттавун.
Буттал кIанттул цIанийсса Хъун дяъвилул шиннардий, цуксса захIматсса, ккаши-мякьсса шинну диркIхьурчагу, школардал ва вузирдал оьрму цила ххуллий най бивкIссар, дуккаву дяличIан къариртссар.

Мяйжанссар, цIусса дуккаврил шин 1-мур сентябрьданий къадайдишайсса диркIссар. 1941 шинал ва дайдирхьуссар октябрь зуруй. Лавайми классирттаву дуклакисса оьрчIру колхозирттал, совхозирттал давурттавух хIала бувххун, хIаллил лакьин кумаг буллай бунутIий. 1942 шинал 14 шинал оьрмулувусса дуклаки оьрчIан захIматрал мобилизация баян бувссар, чIаважагьилтураща дуклан хъанан къабивкIссар. Миннал къинттуллухсса захIмат фронтран хъинну аьркинну бунутIий. ЧIаважагьилтал цивппагу танийгу бацIан ччай къабивкIссар, захIматрал фронтрай чялишну зий булувкьуну бивкIссар, шаймур буллай. Кувгу, аьмаллу бувну, шинну ххи дурну, аьрайн ливхъссар талан, Ватан дуручлан.

Дяъвилул шиннардий чIявусса школарду ппив-ххив бувну, ччувччуну бивкIссар, эяллайн къабувкми школардай аьралий штабру ва госпитальлу бувну бивкIссар. Амма тай бала-мусиватсса шиннардийгума оьрчIан дуклан ччай бивкIссар. Бургияра ци чичлай урив, 1943 шинал цIусса дуккаврил шин дайдишаврия партиялул обкомрал Сталинградуллал школьный отделданул инструктор: «140 оьрчIава школалийн бувкIунни 139. Циняв дуклаки оьрчIру ялун бурган лазилавкьуну чIалай бур, мачIру дирзсса, духсса янналуву бухьурчагу, марцIсса лаххиялуву бур. Цаппара оьрчIру, байрандалийн кунма, чIюлунугума бур. Амма чара бакъа кIицI лаган аьркинни оьрчIал 90% гъинтнил куклусса уссаву ягу бачIва ччаннах бушиву».

1945 шинал цIусса дуккаврил шин сентябрьданул 1-нний аьдатрай дайдишаву совет билаятрал агьалинан хъуннасса ххаришивуну, дакьаврил лишанну хьуссар.
ХIакьину школардайн бачай оьрчIру сайки бакIрая ччаннайн бияннин цIусса лаххиялуву, ххуйва-ххуйсса рюкзакирттащал, цIай-цIай тIисса ттуплаву. Сайки гьарма — тIутIал кацIлищал. Школардугу гьармунил дузалсса бур. ЦIусса технологияртту, техника, спортрал инвентарь. Жулва бава-ттаттахъан ккавкмур ххишала жулва наслулун къаккакканнав, амма жунма мудангу дакIний бикIан аьркинссар, бала-мусиватсса, ккаши-мякьсса шиннардийгума кIулшивурттал хъирив багьсса совет халкьуннал наслу жува бушиву. Буцинна ца мисалгу. Ттул бавал хатIлил ххуйшиврул циняв хIайран байва. Чирчурайн кьакьан бивчусса лачIа кунма саргъунсса хIарпирдайсса хатI бикIайва.

Школалий дакIних лархьхьусса оьрус мазрайсса назмурду ниттин 90 шинал оьрмулувугу кIула. Амма арулва класс марцIну ххювардай къуртал барчагу, та заманнул чIявусса инсантураща кунма, гихунмай дуккин хьуну бакъая. Кулпат хъунмасса буну, бутталщарнил цIимилухун багьсса буну, ппу гьарца шинал, колхозрал циняв хIухчалт куна, кIи рутан Бажиганнайн лагайсса уну. Гьаннайсса, мискиншиву, ялгъузшиву хьхьичIун дагьну. ХIухчил ттархь дугьан увсса ниттиуссума, кьюлтIну, ЦIувкIрату Гъумукун ияннин ахьтта лавгун, ливхъссия шярава дуклан уххан. Медициналул училище къуртал бувну, шяравунай зана хьуну, оьрмулухун ФАП-рал хъунаману зий икIайссия инсантал хъин буллай. Циван къаучIилякъиви ва дуклан итакъаакьлай ивкIсса ттаттангу, буттал щарнингу, цивппа къашай шайхту. Цинявннангу учIи лявкъуссар. Ниттиуссил бусайва, цува ЦIувкIрату МахIачкъалалийн ияннингу, яла училищалувугу тамансса хIаллай ца-ца тIий канакисса аьрайн-гьавккурттал ккашил къиялул бас ан къаивтшиву, дуклан уххайхтурив, ккаши дакIнинмагу къабагьлай бивкIшиву. Дуклан ччисса гъирарал. КIулшивурттачIансса хъит мудангу барачатссар, оьрчIрув! Мудангу оьрмулуву кIулшивуртту дучIи лякъинтIиссар. Чара бакъа.

ПатIимат Рамазанова