«ХIайп, хъунмур никиран дакъа, къадурчIлачIисса ниттил мазрал аваданшиву!»

Цалчинмур кьюкьлуй: Абусупияннул ппу Халипа (аьпа биву),
ссу ПатIимат ва ванил гьалмагъай Билал, нину Елена.
КIилчинмур кьюкьлуй: Абусупиян, Надежда ва Абусупияннул бутталссу Эльмира

Бигьалагаврил сезон чагъирай дур, жулла республикалийн нанисса туристъталгу гьантта бувккуну чIяву хьуну най бур. Ва чIунгу гид-экскурсоводнащал жап бакьин буван яла хъинмур дур. Укун бугу-буварду жу, редакциялийн хъамалу оьвкуну «Туристический центр РД» ГБУ-рал гид-экскурсовод, ГьунчIукьатIрал шяравасса Чимаев Абусупиян Халипанал арснайн. Ттигъанну тIурчарив, Абусупиян ххув хьуссар Москавлив хьусса «Лига экскурсоводов» тIисса конкурсрай.

– Абусупиян, буси вилва мархрая, виява.
– Ттул ппу, Халипа, Гьун­чIукьатIрал шяравассар, нину – Елена, Поволжьелиясса ва Архангельскаллал областьраясса. Ттул ниттил ниттил ниттил нину Мария диркIун дур Оьруснал Ухссавниясса, Архангельскаллал губерниялиясса, ванил мархригу бивкIун бур Вяземскийхъал тухумраясса – князьнал агьулданиясса.
Ттул ппугу, нинугу, Халипа ва Елена, бувну ва хъуни хьуну бур УзбакIнал республикалий, Бухара шагьрулий. Бутталмур кулпат, ва дунияллийн укканнинма, 1950-ку шиннардийва, бивзун бур Дянивмур Азиянавун, га чIумалсса чIявусса лак, дагъусттанлувтал кунма, цалва маэшатрал хъирив. Ниттилмур кулпат, раскулачитьгу бувну, тихун бизан бувну бивкIун бур 1920-ку шиннардийва. Ваниннин вай ялапар хъанай бивкIун бур Саратовский областьрай Карамыш тIисса шяраву.
Ттул нину-ппу куннащал кув тIурча, кIул хьуну бур 1986 шинал Калининград шагьрулий: Елена шикку университетраву дуклай бивкIун бур (тарихрал ва географиялул учитель), Халипарив ва ппурттуву Калининградуллал портрай авцIуну ивкIун ур цува зузисса жамилул ремонтрай. КIул хьуну махъ вай бивзун бур Владивостокрайн, шиккува ташулулгу хьуну бур. 1990-ку шиннардий бивзун бур Дагъусттаннайн.

На увссара ва хъуна хьуссара Каспийск шагьрулий. Ттул бур кIива ссу: Надежда ва ПатIимат. Ттун 28 шинни. Мукьулчинмур классравун ияннин дуклай ивкIссара Каспийскаллал 4-мур школалий, вания тихунай, школа буккиннин – Каспийск шагьрулул Кадетуллал хьхьирил школа-интернатрай. Яла увхссара Ростовуллал паччахIлугърал строительный университетравун. На дуклан увхра ца вузравун, къурталлив бував цамур – Донской государственный технический университет. На увххун цаппара хIаллавун вуз хIала бавкьуна цамунивух. Дуклай ивкIссара «архитектор-реставратор» тIисса пиша лахьлай. Дуккаву щаллу хьуну махъ ватандалийн зана хьуну, 4 шин дурссар строительствалуву зий. Ванияр шинал хьхьичI на хIукму бувссия ххал дуван цIусса даву – лавхьхьуссия гиднал пиша.

– Пиша баххана бавринсса сававну ци хьуна?
– Ванинсса сававрдавасса цану хьуна ттунма жулва авадансса тарих, жулла культура, жулла архитектура, культуралул ва архитектуралул ирс ххирашиву. Ва ялагу, на лахьлай ура чил билаятирттал мазру, вай кIулшивугу ттулва цIусса пишараву ишла дуван хьунссар, ттущава гидну-таржумачину зун хьунссар тIисса пикрилул на итлай акъаяв. Гиднал пиша ттун чIалай бия ттулла дакIнивусса тIалавшиннарду биттур дуллалисса пишану. Зий ура Дагъусттан Республикалул Туризмалул ва халкьуннал художествалул промыслирдал министерствалучIасса «Туристический центр РД» ГБУ-лий гид-экскурсоводну ва туристический турдал разработчикну-сакиншинначину.
– Ттигъанну ина зана хьунна Москавлия ххувшаврищал…
– Ва шинал дайдихьулий баян бувну дуссия «Лига экскурсоводов» цIанилусса конкурс, цувгу хьунтIисса Москавлив «Выставки России» тIисса площадкалий. Жулла республикалия ва конкурсрай гьуртту хъанай, нагу хIисавну, шама инсан ия. Щалвагу билаятрая хьуна 210 финалист. Конкурсрал дия 7 номинация.
Ххув хьуминнан наградартту дуллай бия Аьрасатнал Федерациялул культуралул министр Ольга Любимова. На ххарину ура ва конкурсрай, ттулла даву дакъасса, жулла республикагу ккаккан дуван бюхъаврия.

– Ина кIицI лавгунни винма чил билаятирттал мазру кIулшиву. Цуми кIулли, цуми лахьлай ура?
– КIулли паланг маз, ингилис маз, цIанасса чIумал лахьлай ура италиян маз. Мукуна лахьлай ура лакку мазгу. Цуксса хIайпнугу, ттун къакIулли лакку маз, ниттища ттун ва лахьхьин буван хъанай бакъая, ппурив, аьпа биву, на чIивиний мудан давурттайх ия. Ттун нач хъанай дия ттунма лакку маз къакIулшиврия, цаппаравасса мукъурттил мяъна дурчIирча дакъа. Айивхьура лахьлай.

Пикри хьуна Телеграмраву дуван лакку маз лахьлан ччиминнансса чатгу. ЦIана шиву 90 инсан уссар – лакку маз лахьлансса гъира бусса ва лахьлахьисса. На ура ва каналданул администратор. Жу чIун-чIумуй хьунабакьайссару. Лакку маз лахьхьавриву, бити хIурхIа бухьурчангу, хьхьичIунмай най буру. Ттунма цалсса ттигу вари чинну маз къакIулхьурчангу, ва чатраву цаппарасса махъру лакку мазрай чичлансса хIарачат буллан икIара, цал-кIил чивчукун, дакIнийгу личIлан бикIай.
Шиккува бусан ччива мазру лахьхьаврил «Лингво-плюс» центрдания. Шикку, цанна цичIав тIалав къадурна, жухьхьун, лакку маз лахьлахьиминнал клубрахьхьун, дулай каши гьарца бигьалагай кьини батIавансса, хьунабакьавансса, жун цащава шайсса кумаггу бувай. Хъунмасса барчаллагь учин ччива вайннахь. Вайннал ттигъанну баян бувунни цалва лакку маз лахьхьаврил курс итабакьлай бушиву.
Мазру кIул-къакIулшиврия ихтилат хьуния махъ, бусанна нава шотланд маз лахьхьинсса хIарачат буллай ушивугу. Ттун ва мазрайсса ихтилат бавну, ва лахьлансса гъира багьуна.
Ттул пикрилий, инсаннан циксса мазру кIулну бурив, муксса хъинссар, бити му мазрай ца-кIива махъ кIулну бухьурчангума, вайгу та-бунугу бучIи лякъинтIиссар.

– Лакку маз лахьлан бигьаривкьай ягу чил мазру, учиннуча, италияналсса?
– Иширайну, чил билаятирттал мазурдих бурувгун, лакку маз лахьлан захIматри, бувчIин буванна циваннивгу. На лахьлахьисса цалчинсса чил маз бия ингилисналсса. Ингилис мазрал базалий паланг маз на лахьхьав ттуйнува нава, цанчирча ингилис мазравусса мукъурттил 40 % буну тIий паланг мархри бусса. ЦIана италиянал маз лахьхьавугу куклуну най дур, цанчирча ца роман маз кIулну бухьурча, вамур лахьхьин хъинну бигьану бур. Мазурдил нахско-дагестанский группалувун багьлагьисса лакку маз лахьхьиннив хъинну захIматну бур, цанчирча ванилмур структура дур лап личIисса, цалчинмур класс, кIилчинмур класс, ур, бур, дур группарду. ХIарачат буллай ура мазрал логика дурчIин.

– ЦIанасса чIумалсса яла машгьурми турист маршрутруну цуми кIицI лаган бюхъанссар?
– Сулакский каньон – гьангу, бучIангу бигьасса. Гъуниннал район, шиккун нани ххуллий цаймигу цимивагу кIану ккаккан бюхъайсса, мисалдаран, СалтIиял жюружани. Хъунзахъиял район, Матлас парк. Каменная чаша. Ва, гьай-гьайгу, Дарбант. Дагъусттаннал кьиблалул районнайнгу лагару туристътуращал. МахIачкъалалийхгу дувару экскурсиярду. Табасараннайнгу лагару. Гьаксса ччива жулла лакрал районнайнгу занай туристътал, цалссарив шиккунсса маршрутру личIину машгьурну дакъар.

– МахIачкъалалив туристътуран ци ккаккан дувару?
– Тарки-Тау «смотровая площадкалийн» лахъару, шагьрулух, лагмасса зунттурдах, хьхьирих ябитан. МахIачкъалалив буссар Республикалул Минтуризмалийнгу, Туристический центрданийнгу багьайсса «Центр народно-художественных промыслов», имам Шамиллул цIанийсса проспектрай­сса. ЧIявуминнан, циваннив, кIулну бикIай анжагъ Этнический центр, Анжи-базаллучIасса ламуя ливчуну махъ бивхьусса. КIа лавай кIицI лавгсса кIанугу ванихава хъинну лавхьхьусса кIанур, кIиккугу халкьуннал канил пишардал мастер-классругу бувайссар, каруннил дурмунил выставкардугу дикIайссар. Туристътал кIиккунгу буцару, бусару жулва халкьуннал канил пишардая. Ялагу – Жумяъ-Мизит.

На нава туристътуран бахьтта­сса экскурсия дуллалисса чIумал ккаккан бувара жулва шагьрулул хъун майдан, бусара 1953-ку шиналнин шикку бивкIшиву Соборная площадь, бусара цIана ХIукуматрал къатри дусса кIанай 1953-ку шиналнин бивкIсса Александр Невскийл храмрая. Ялавай най, бучIару «Дагъусттан» патирханалучIан (гостиница), цIанасса чIумал реконструкция дуллалисса, цирда хъинну авурсса къатри. Гихунмай Къумукьнал театр, Буйнакскийл цIанийсса кIичIиравалу – хьхьичIавасса, революция хьуннинсса Порт-Петровскаллал ца парча. Родопский бульвар – Сулайман Стальскийл бульвар. Яруссаннал театр. Мукунма ккаккан бувара Тахо-Годил цIанийсса музей, цувгу бусса «Атлантирдащалсса къатраву».

– Цуми туристътал бикIай яла захIматми?
– Ва суалданухун ца жаваб дулун къахьунссар, цанчирча, ча бувкIсса бунугу, инсантал ца куццуйсса къабикIай. Укуннугу, ттунма хIисав хьусса зат – мюрщи шагьрурдая бувкIми бикIай хъуни шагьрурдая бувкIминнаяр простойсса, цумусса, бусрав-барчаллагь бусса.
Ца ишираягу бусанна. Уттигъанну ттул буссия ца группа, цащалгу «Больше, чем путешествие» тIисса цIанилусса программалий экскурсия буллалисса. Вайннуй чIявумур чIумал бикIайссар студентътал, жагьилмур ник. Ттун, цукуннив, захIматну бия вайннащал зун, вайннал дакIурдивунсса ххуллу лякъин. Экскурсиялул махъра-махъсса кьини вайннал, щичIарив чагъаргу лявкъуну, ттучIанна чирчусса запискардал на махIаттал увнав. Чивчуну бия ттуйнсса барчаллагьрал махъру, ттул экскурсиярдайн бувну цанма Дагъусттан, ванил тарих, ванил архитектура ххира хьусса куц бусласисса дакIнийхтунусса махъру. Шикку на чансса гьанавиххигума хьунав, на вайннавату укунсса даву дукканссар тIийвагу акъассияв, я вайннал чивчумунил ттуйнма укунсса асар биян буванссагу ваниннин къакIулссия.
– Жулла республикалийсса туристътал кьамул буллансса шартIирдая, сервисрая ци учин бюхъанссар, ци дахханашивуртту хъанай дур?
– Ванияр кIира-шанна шинал хьхьичIссагу, цIанассагу тагьар цачIу дирхьуну буругларчан, хъин чулийннайсса, итталун дагьансса чIярусса дахханашивуртту хъанай дур, на гьарцаннуй къаацIларчангу. Ххи хъанай бур хъамаллуврал хьхьичI лажин кIялашиву дувансса лавайсса даражалул гостиницарду. Гьантлия гьантлийн чIяру хъанай дур зунттаву хъамаллурансса къатри, щаллусса гостиницардува. Умуд бур вания тиннай тагьар хъиннура ххуй хъананссар тIисса.
– Вилва пикрилий, гид-экскурсовод му ххину-чIяруну цалла ватан ххирасса инсаннив ягу цалла ватандалул, цалва улклул тарих, культура, багьу-бизу ххуйну кIулсса инсаннив?
– Ттул пикрилий, гид-экскур­совод вай цимурца цаву дусса инсанни.

Цавай бикIай гиднан география ххуйну кIулну дикIан аьркинсса ххай, вайми – тарих. Ттул пикрилий, гиднаву вай гьарзатрал баланс, вай гьарзад цакуцну дикIан аьркин­ссар.
Ватандалухсса, цалва улклухсса, цалла даврихсса ччавурив гиднал даврил ца агьамсса бутIар, цанчирча ялун бувкIминнан щуркIал шайссар вила буттал кIанттуяту ина къашавкьирай, къаччаврищал буслай ушиву, му чIумал вайннангу гъира, хIаз къабикIайссар ина бусласимуних вичIи дишин.
– Вай гьантрай жулла республикалий хьусса апатI­сса иширттая ци учин бю­хъанссар? Туризмалийн вайннул щавщи биянссарив, вилва пикрилий?
– Вай ишру ттул дакIнивун, гьарцагу инсансса инсаннан кунма, хъинну куртIну, хъуннасса къювулийну кьувтIунни. Дагъусттаннай цимигу аьсрулул мутталий нахIуну ва бавкьуну ялапар хъанай бивкIссар личIи-личIисса диннал ва миллатирттал инсантал. ДакI дарцIуну ура ванияр тихунмайгу укунма бикIантIишиврий. ЩищакIуй къахьунтIиссар жува кIибищун буван.

Туризмалия тIурчарив, вари чинсса щавщи къабиян буван ххай ура, Дагъусттан ххирами, шихун бучIан ччими цIанагу, ялагу букIлантIиссар.
Паракьатшиву хьуннав щалларагу аьрщарай. Ттул аьзизсса Дагъусттаннал миллатирттал дянивсса дусшиву хъиннура цIакь хъананнав.

Бадрижамал Аьлиева