Гъумучиял Уммукусум

Лакрал поэзиялул антология хIисаврай 1979 шинал итабавкьусса «Дусшиву» альманахрай бивщуну бия Кьалияхъал Уммукусумлул шаммарду ва ганил оьрмулиясса кутIасса бусаву. Ганий чивчуну бия, гьай, Кьалияхъал Уммукусум цила туннурду цилва кьувкьуну бивкIуссар тIий.

Тава чIумала ттул бу­ттал ниттил увкуна: «Кьалияхъал Уммукусум цин ххуйну кIулсса инсанъя, бивщусса шаммарду ганил бур, амма оьрмулиясса бусаву къатIайласса дур. Кьалияхъал Уммукусум, цила туннурду цила кьувкьуну къабивкIуссарча, чахутIкалул бувгьуну бивкIуссар. Туннурду кьувкьуну бивкIумур Уммукусум личIиссар, та бивкIссар ханнахъал заманнайвасса Гъумучиял хъуни къатрал душ, цила балайгу учайсса, ляхъангу байсса. Ми кIивагу Уммукусумлул оьрмулул кьадарду ца куццуйсса кунма­сса хьуну бухьувкун, халкьуннал бусалардаву ми цаннивух ца бяйкьуну бур», – куну.

Ттула хIарачат биял хьу­ссаксса на хъирив лавссияв му затрал. Буттал ниттил бувсмур мяйжансса лявкъунни.
Бусанну хьхьичIавамур Уммукусумлуясса хавар. Му бивкIун бур Гъумучиял хъуни къатрал душ, мукьа уссил ца ссу. Мунил ниттин цIагу Аймисай диркIун дур. Душгу, нинугу кIивагу ххишала бакъа бакIрал ххуйсса бивкIун бур. Халкьуннал шаммардаву ливчIун бур укунсса шамма:

Уммукусумлул яруй,
Аймисайл иттацIанттуй,
Вил адаврал майданнив
Яру бяйкьуну ура.

[dropcap]О[/dropcap]ьрчIнийсса чIумала Уммукусумлул хъинну ххуйсса чIу бивкIун бур, ганичIан дусъсса душру бавтIун, нину-ппу шаппа бакъасса чIумал, щалва махIлалийх гюргу тIутIи бувну балайрду тIий, тия чулий­сса къатраву ялапар хъана­хъисса мискинсса, Исмяил тIисса, жагьилнал цала чIавахьулттия мандолиналий макьан дурцуну, кIичIиравух нанисса агьлу вичIи дирхьуну бацIайсса бивкIун бур. Халкьуннал шаммардаву ливчIун бур:

Уммукусумлул такьвай,
Исмяиллул чагъанай,
Садапрал тазанакрай
Гъалгъа тIисса къарчигъай.

Исмяил Уммукусумлул хъуними уссурвавращалсса, цала маэшат бан заргалтуращал хIалтIилухун лаглай, укIлакIисса, щащарнил арс ивкIун ур, гайннал хъярч-махсарттугу хъуниминнал муксса пикрилувун къаласайсса бивкIун бур.
Цал, Исмяил хIаласса заргалтал хIалтIилуха шаппай зана бивкIун най буна, ххуллий гайннайн къачагътал ххявххун, га талатавриву щаву дирсса Исмяил, аьравалттий ивхьуну, шавай лавсун бувкIун бур. Къашавай шанийн агьсса Исмяиллул цIувххуну бур ниттихь: «Уммукусумлул балайрду баллай ба­къархха, щарвагу къабуллурив?» – куну. Ниттин аьжаив бивзун арснал цIухху-бусу: «КIай хъуни къатрал була-буцаврилсса жунма кIул шайссарив, бухьунссар цала дакIний-мазрайсса ци-бунугу, уттигу цичIав кьатIув буккан бувар», – куну, кутIа бувну бур. Цала чурххайн хIал бучIайхту, Исмяил ивзун, чIавахьулттийн агьайсса ивкIун ур, кIичIиравух нанисса Уммукусумлуйн я щун бан. Уммукусумгу чIявуну гайннал хьулу-чIавахьултталух занан бивкIун бур. Гьан бувну бур Исмяиллул УммукусумлучIан шаммардай чивчусса чагъар:

Ассалам, чIаххув тIутIий,
Ссалам, банавша-тIутIий,
Заннахух аьшукьнияр
На вихух лавгун ура.

Ахъулссаннул багъирдайн
Баргъ бияйхту, нур дучIай,
Ттул гъарибсса чурххирайн,
Вийн я щайхту, хIал бучIай.

Зул цIияллай цIу дурвав,
Ларзулу базар бурвав,
Зул хъюву алжан бурвав,
Уруглай къауччайсса.

МахIрумсса дакIнивату
Мяйжансса якьут рутлай,
Мяъшарданий авцIуну
Вищал гъалгъа тIий ура.

Уммукусумлулгу гьан дурну дур Исмяиллуйн шаммардай­сса жаваб:

ХъункIултIутIуйх сил риртун,
Ссав тамашалий дури,
ГъалбарцI, вийн щаву дирну,
Нагу хIасратрай бура.

Щюлли къурув буккара,
Щюлли шара, кьакьара,
БакIраву тIутIул яру
ТIутIавун бачIва бара.

ТIутIул бакIрах вил яру,
Урттул бакIрах вил щурщу,
Булбул чIелмуну хьурдай,
ТIутIаву кюру буван.

Уммукусумлул нитти-буттан ва уссурвавран хIисав хьуну бур ганил Исмяиллущалсса хIала-гьурттушиву, душ кьатIувппай бавчукун, Исмяилхъал къатрачIах къагьан, цамур чулухух гьан буллай, ичIува душру ганил хъирив бацIан буллай, хъинну дюъ дирхьуну, душ суслий бивхьуну бур.
Му тагьарданиягу хавар бакъа, Уммукусум ххал къахъанай азурда хьусса Исмяиллул гьан бувну бур ганичIан ча­гъар:

Шагьрулул кIяла хIавий,
МахIлалий ятIул тIутIий,
Душвавраву жандарай,
Ххал къашайсса циванна?

Лахъину кьукьин бакъуй,
КутIану базин бакъуй,
Ттул шараврал щаращий,
Пар къатIутIаву цира?

Лухччиний инсан акъа,
Ссавний лелуххи бакъа,
Дяссурулу авцIуну,
Вищал гъалгъа бан хьурдай.

Баргъ буккайхту, дуниял
ЛухIи-цIан лагайссарив,
ЯнсаврацIух цIу щуну,
Укун кьаитайссарив?

Ттул жандалий хьуну дур
КIира хъин къашай щаву,
Ина хIакиншив дурну,
Иншаллагь, хъин хьунхьуви.

Ца кьини Исмяиллул нину хъинну къуману кьатIату дур­кIун, арснал дакIнийн щун бангу къаччай, букъавсун пайдагу къахъанай, буккавай, къабуккавай, бувсун бур арснахь, валлагь, Уммукусум, вищал а-ия къабулланшиврул, ни­ттил кьункьуллулун бавкьуну бусса бур, ссан аьркинни жула ххуйсса чIаххувдушнийн махъ лачIун бан, та жула чут бакъарча, нахIакьдансса хъярч-махсара мабаванна, нажагь вил хъярч кIайннан бунияла бувчIирча, вил чIарав ацIансса дунияллул чув акъарча куну.

Чивчуну бур Исмяиллул Умму­кусумлучIан ялагу чагъар:

Къерттарал бувгьусса
Ттул Шагь-Итаргуй,
Итталун къабагьлай
Къуману ура.

Ахттавай агьарча
ЧIавахьулттийнай,
Ттиркьюкьал кIичIирав
Ина ккаккан ччай.

МахIрумну изара
ХъатIан чакличIан,
Магьилул хъачIунттайх
Бурса бавкьуну.

Вин дардгу дуллуну,
Шану бияйсса
Дуржагьрал ччуччивуй
Вил хъунна бава.

ПаччахIнал чIавхьулттий
Чинилул ссихьуй,
Вил хъус ччай ухьурча,
Ччаллах ппив аннав.

Ттул дакI партIи дурсса
Арх Зугьра цIукуй
Вил цIа ччай ухьурча,
ЦIарал ччуччиннав.

Мюталин акъара
Тарихру чичлан,
Эшкьи чичлай ура
КIяла чагъардай.

Миннал шаммарду халкьуннал зуму-ккарччулун багьну бур. Уммукусумлул уссурвал Исмяиллухь, ина цура, апарак, жул ссил цIа зумух ласлан багьарча тIий, халкьуннал дянив кьювкьу-кьадар уллан бивкIун бур. Уммукусумгу чIал къавхьуну цала гъансса, яруссаннайн щар хьусса, авадансса щарссанил арснан булун увкуну бур.
Му ппурттуву чивчуну бур Уммукусумлул ИсмяиллучIан чагъар:

Заннал кьини цIуссаксса
ЦIу-цIусса дардру дури,
Ттул бава хъихъи душнин
Гьалмагъай уллай дури.

КIараллия щахлу шай,
Шануя мусиват шай,
Дардру хьувух дирхьуну,
Хьхьурду дардирдай лагай.

Зумув ттиркьюкьал ккарччал
Вил эшкьи ккуччу дуллай,
Базурду зизлай буна,
Малланал аквар учай.

Илхъилуву хъахъи чу
Хъирив хъап тIий кьабивтун,
БархI ливсса лухIи ябуйн
Хьхьури цукун лаххави.

ГъалбурцIихь гъалгъа байсса
Булбулданул дакIнива
ДакIнил къалавс къаваннахь
Ци мазрай гъалгъа тIува.

Пулансса хьхьуну цIияллайн лахъу куну Уммукусумлунгу баян бувну, Исмяиллул га цIияллайх­чил лихъан бувну бур.
Исмяиллуйн ххяхлахисса уссурвал ва гъанчу махIлалул арамтурал гъан хьун къабивтун бур. Дакьил хьун дянив махъ бусан бувкIсса инсантал Уммукусумлул агьулданул гъан хьун къабивтун бур.
Цаппара гьантравун Исмяилхъал агьлу хъатIи буллан бивкIун бур. ХъатIул мажлисрай къавтIисса Исмяил Уммукусумлул уссил бивтун увтун ур.
Маоьлул дянив Уммукусум, Исмяиллул ниттицIун лачIлай, зума тIий бивкIун, танилгу: «ЛухIи душман!» куну, цичIавату тинмай къуч бувну бур.
Ялагу Уммукусум зума тIий бивкIун бур:

Аьзиз гъалбурцIил бавай,
ЛухIи душманни куну,
Бивтун ттупанграх бути,
Диятри учиннача.

Лякьа ччурччусса гъариб,
Язиднал ссури куну,
Рирщуну турлих бути,
Оь хIалал битаннача…

Гъансса хъаннил ххюр­хху бувну бувцуну бур Уммукусум кIурукъатлия шаппай. КIюрххилнин лявкъуну бур Уммукусум, цила туннурду цила кьувкьуну, оьттул бярав бахьлавгун, бивкIуну.