«Гьалмагъайл гъариб бувсса ххал ба ххуй душнил гьава»

* * *
Гъумучиял ПатIиматлул оьрмулия жунма личIину чIявусса затру кIулну бакъар. Амма кIулну бур му бивкIшиву хантурал тухумраясса ЯхIъя-ханнал душнил Аймисайл душ. Ниттил му чIавану бунува аьрабрай дуккин бувну бивкIун бур.
Ца кьини цила къараваш душнищал Гъази-Гъумучиял Хъун-Мизитраву бунува, мунин бавну бур мавлуд ккалаккисса мюталиннал караматсса чIу. Му мавлуд ккалаккисса инсаннугу ивкIун ур Бархъаратусса Маллай-МахIаммад, хIакьину Маллай тIисса цIанилу хъинну чIявуссаннан кIулсса.
Бусласаврийн бувну, мунах эшкьи хьуссар тIар ПатIиматлун. Мичча байбивхьуну, ми кIиягу инсаннал дянив хIасул хьуну дур сайки ца чIиви-хъунсса роман чичинуксса хIакъи-хIисав. ЛивчIун бур, жучIанма бивну бур миннал цанничIан ца чичлай бивкIсса цаппара ччаврил чагъарду.
Ччаврил хавар ашкара шайхту, мугьлат бакъа душ ниттил тIайла бувккун бур Азайнив (хIакьину Тарки бусса кIанттайн) цила уссичIан Бий-МахIаммадлучIан. Гьай-гьай, хантураясса цалва душ му ххаллу-ххуттан лавхьхьуну, лайкьну щар булун ччай бухьунссия. Амма, цуксса архну гьан барчагу, ПатIиматлун Маллай хъамакъаитлай ивкIун ур. ДукъарчIайсса цIуцIаврил бувгьуну, чIава-чIава тIий га бавссуну най бивкIун бур. Му тагьар дурчIуну, Бий-МахIаммадлул кьаст лархIуну дур ПатIимат Маллайн щар булун. Амма, гиккун оьвкуну увкIун ивкIсса Маллай, цанна кIалан дуклакисса ххай (щил-бунугу маз бувну бухьунссия), Азайниялугу лиян кьабивтун, сайки ливхъун Бархъарав увкIун ур. Му базилух аьвкъу-гъили хьуну, цувагу къашавай хьуну ур.
Муния махъ дянив манзил цуксса лавгссарив къакIулли, чIал къавхьуну ПатIимат бивкIуну бур. Мунил хавар бувкIун бур Бархъарав МаллайчIангу. ПатIиматлул аманат бувну бивкIссар тIар, цуппа хIавтIливух Маллайл каних бишин бара куну. Амма цукуннив Маллай ияннин му бувччуну бивкIун, му увкIун махъ, яла махъунмай бувккун, дуаьгу дурккуну, цIуницIакул мунал цала хIавтIливух бивхьуссар тIар.
Мукун пашмансса бур ПатIиматлул оьрмулул кьисса.
Жула лакрал литературалуха зузисса цаппара инсантал, аьлимтал бур Гъумучиял ПатIиматлулли тIисса шеърирду-чагъарду, ми мунил бакъар чивчуссача, мунил цIания цалва Маллайлли чивчусса тIий. Амма, ми циняв шеърирду цила ПатIиматлулли чивчусса тIиссагу чансса бакъар. Мунил ялувсса ихтилат, дискуссия цила чIумал сукку дурну дуссия жула «ЦIубарз» журналданийгу.
Ттул пикрилийгу тIурча, вай циняв асарду цила ПатIиматлул чивчусса бикIан багьлай бур. Цалчин, вих хьун хъинну захIматри, цахра эшкьи хьуну бивкIсса ягу къабивкIсса душнил цIания ца адаминал, ссаятучIав махъаллилгу къавхьуну, вайксса шеърирду (чагъарду) чивчухьунссия учин. Циван, ссал цIаний? Цахва эшкьи хьусса душ дунияллий бушиву цайминнахь майшан тIуншивруллив? Мукунсса зат Аллагьнал хьхьичIгу бунагьну чIаланссияхха – цувагу диндалийн иман дирхьуса инсаннан, хъунасса динчинан. КIилчин, душнихлу Маллайл цалвар чивчусса тIисса шеърирдаву бур хьунабакьлай цува Маллай сайки аски-кутIа уллалисса, сситтул вибувцIусса махъру. Гьай-гьай, сситтуй учай, чичай ччимур. Амма душнил цачIанма чивчусса чагъардануву чансса ухьурчагу цана цува кьамулсса, ххирасса инсаннан тачIавгу, цукунчIавгу бавну къаччанссия укунсса махъру:

Кару дакъуй, яхI бакъуй,
Зумату жуав дакъуй,
Ва ахтта хьусса магълус,
Кьяпа букьа, лачак ма!

Ванияр цукунни яла чув-адамина кьюкьингу, кьадаргу айсса?
Гьич вай назмурду (Маллайлссагу, ПатIиматлулссагу) ца инсаннал чирчусса дакъар, вайннуву ссихIгу, рухIгу личIи-личIисса биялалул дур.
Буккира цал уттигу зувагу, итабакьира дакIнивух «эшкьилул ччуччин бувсса» Гъумучиял ПатIиматлул шеърирду.

Руслан Башаев

Гъумучиял ПатIимат

БанавшатIутIул арив

БанавшатIутIул арив
Неъмат тIутIул бакIрахсса
ЧIявусса ссалам хьуннав
ДакIнил ххирасса дуснайн.

Хьхьириву жавгьарнияр
КьюлтIну ядурсса эшкьи,
Щалла мурчал ппив дурну,
Душмантурайх дарчIунни.

Паммалуву кIукIнияр
Мюхчан дурсса ттул ччаву,
Вихттуруллул хьхьемнияр
Къаччинан аьям хьунни.

МухIаппатрал майданнив
ИхIттият дурсcа ттул дакI,
Дардирдал лама бишлай,
Щарай дури, щин кунна.

Багъраву хIави бури
Гьавалул хъюлчу буллай,
Гьавалий булбул бури
Саратрал лухIи ларххун.

Интниву кьакьай тIисса
ХъункIултIутIун лархьхьун дакI,
Къупливу силул хьуну,
Мудан кIунтIа тIий дури.

Ханнахъал нясавирал
Пикри цукун бувави,
РахIмулул дикIул дакIний
ЧIутIул мугьру бивщукун.

Ниттил насихIатирах
На цукун буругава,
Дунияллул хажалат
Ттун цIуцIавуну дуна.

Аманатрай ядурсса
Яшмилий чирчу ччаву,
ХIайп дакъаяв, ххазинай,
На ваксса махIрум буван.

Чин ашкара къархьусса
Ттул ятIул мусил ччаву,
ХIайп дакъаяв, ххазинай,
На ваксса ялгъуз буван.

На эшкьилул хIужрара

На эшкьилул хIужрара, аьшукьтурал
бакIчира,
Эшкьилул вакилная нагу кьисас ласунна.

Испагьаннал ахъуву Асли-ханнайн
я щувкун,
Карамлул чурххиравун эшкьи-ччаврил
цIу дагьссар.

Мавлудирал мажлисрай вил чIу бавну
ккавккукун,
Ттулгу дикIул дакIнивун эшкьи-ччаврил
цIу дагьри.

Эшкьилия цIу хьуну, ччаврия цIинна хьуну,
Азайннал багъиравун ссавнил паранну
дагьри.

Агь, бивчIивуй, хан тIутIий, бивчIивуй,
азайни душ,
Ханлугъирал чурххавун эшкьи-ччаврил
цIу дагьри.

Байтурман эшкьи-ччаву, ттуща духIан
къархьусса,
Сайлан гъарал нех кунна, чурххавух
тIутIу хьусса.

Вил ччисса на
бивчIивуй

Бартхъиял даралуву,
Алжаннул лухIи читIуй,
Ина ласун кьаст дури,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Бархъаллал ЩутIул бакIрай
Бархху бюрунттул дарвач,
Вил хъаралу та хьува,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Илданул мизитраву
Элму мусил мюталин,
Ттун савав цан къадара,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Вих эшкьилул цIуцIаву
Ттул чурххаву дунура,
Дарман цан къабувара,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Вих ччаврил хIасратирал
Хханхха ччучлай бунува,
Дарув цан къабувара,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Вил хъунна ниттил ци тIар,
Уссур-ссуннал ци бусай,
Ттул хIасратирал тIутIий,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Дустурахь ци учара,
ДакIнил хиял ци бури,
Ттул хханххирал ххазинай,
Вил ччисса на бивчIивуй

Лайлих эшкьи цIакь хьуну,
Зунттавух Мажнун кунма,
Вил хъирив хъап тIутIисса,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Паргьад ва Ширин кунма,
РатIув хьунабакьиннин
Архния гъалгъа тIунну,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Вяъда суаьд кIицI лавгун,
Аьшукь Оьмар дакIнийну,
Вияту гъалгъа тIунна,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Ккаши дакIнин багьувкун,
Эшкьи ккашин дуканна,
Эшкьи къакIул гьалмагъай,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Ттул дакI мякь хьусса чIумал,
Ччаву мякьлин хIачIанна,
Ччаврил хIал къакIул лачин,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Эшкьи цIакь хьусса чIумал,
КIирисса ссихI бигьирча,
Лухччи-ссав ччуччинссия,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Ччаврил кIири бивчукун,
Яруннил макь рутIирча,
Хьхьирирду кьакьанссия,
Вил ччисса на бивчIивуй.

Аьлимтурал ци бусай,
Луттирдал ссаяту тIар?
Бунагь-чири ссал шайссар?
Вил ччисса на бивчIивуй.

Ваксса ттун хIасрат дурну,
Ттул хъирив къауккайсса,
Булуннав, оьрчI, вин алжан,
Вил ччисса на бивчIивуй.

* * *

Эшкьи машан ласи, муштари хьурча,
Ччаврил савда бува, савдажар хьурча.
Ттул ссурмухьхьухь дурсса вил жавабирах
ДикIул дакI дулунна, ина дукарча.
Тавханттувун увххун, лавсъсса шаттирах
БакIрав лухIи яру хIачIан булунна.

Уттирив, ххира дус, пикри бакъари,
Вил ххуйсса жуаврал дакI рахIат дунни.
Эшкьилул баргъ бивтун, уртту кьаркьунни,
Ччаврил буран бивщун, тIутIи кьатI хьунни.

Ххал ба ххуйдушнил гьава

АлхIамдулиллагь, Аллагь,
Ттул циняр цIарду вийнни,
Жул зарра ляхъан баннин,
Ляхъан бувсса ттул гьава.

Ссалам, ссалам идавсийн,
Муъжизатрал сагьибнайн,
Мунал муъжизатрая
Ляхъан бувсса ттул гьава.

ВичIи диша, ххира дус,
Хавардал натижардах,
Авлахърай жайран кунма,
Бавчунни чурххал гьава.

Яъжужтурал лагмасса
Зулкьарнайл къапу кунма,
Тти ттул лагма бувккунни,
Ххуй оьрчI, эшкьилул гьава.

КIаланнувун бавкьусса
Сулайманнул жин кунма,
МютIи буван къавхьунни
Ттуща эшкьилул гьава.

Шатран маз лахьхьин байсса
Дарвиш бабанал кунма,
Махь буван къабювхъунни
Ххуй оьрчIах ччаврил гьава.

Ал гьава, суммал гьава,
Вайлун ли агьлил гьава,
Эшкьилул шадирайсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Эшкьилул чурх ччувччусса,
Ччаврил дакI гьалак дурксса,
Пашманшиврул шад хьусса,
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Дунияллий, Ссибирлив,
Оьрмулул дуснакьирай
АьтIий оьрму нанисса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Буттал давлат кьабивтун,
Гъанссанная ка ларсун,
Эшкьи-ччаврил шад бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Тавханттуя гьав дурну,
Гьаттая кIаланг дурну,
Хъювусулну щябивкIсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Ал гьава, суммал гьава,
Вайлун ли агьлил гьава,
Гьавалул къума бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Таргъу-Зунттул яхъулу,
Азайннал багъираву
Хъювусулну щябивкIсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Щамххал-ханнал къапулий,
Пюрун чIуйлул чIялъардай,
Яру хъювхъутIи бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

ДакIнил кIирисса угьлил
Зунттурду ччучлачисса,
Зунчалу зунтту кунма,
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Ал гьава, суммал гьава,
Вайлун ли агьлил гьава,
Эшкьилул шадирайсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Мукьал аьтара бутIлай,
ЧIавру дярххун нанисса,
ЦIан ттуруллул хьхьем кунма,
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Ар-майданну гьартана,
Дардирдал къума бувну,
Гьалмагъайл гьариб бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Ар дурцIусса тIутIаву
ТIуркIу буван къашайсса,
Ниттил хъювусул бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Чассагул багъ кьабивтун,
ТIутIул ар ккуччу дурну,
Оьрму зия нанисса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Хханххиравусса цIарал
Гулан кIунтIатIи дурну,
Яру ливцIун нанисса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Чурх цIуцIаврил бувгьуну,
ДакI цIаллил гьалак дурну,
Кьинирдая хьхьу дурсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Вих эшкьилул буржиран
Ччаврил залукI дирхьуну,
Бургъи-зурул кьабивтсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Буттал кьини пуч дурну,
Насаб сан дакъа дурну,
Ляхъиндалул кьабивтсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Ал гьава, суммал гьава,
Вайлун ли агьлил гьава,
Гьавалул аски бувсса
Ххал ба ххуй душнил гьава.

Паранну дагьаннав

Парану дагьаннав Гъумук шагьрулийн,
Ччаврил маша буван сайрданий увксса,

Лухччинул бюкьаннав Кьадинал мизит,
Ттул ччаву цIу дуван элму дуккайсса.

БакI неххал ласуннав ттул хъунна бавал,
Гъумуча Азайнив нану увкусса.

Лявхъу кIану Багъдад, ттул хъунна бавай,
Бити ца давласиз Гъумук шагьрулий.

ХIажлул къаттаявав илданул зунтту,
ТIавапирай лагай хханххираву дакI.

Алжаннул багъ-явав Бархъаллал зунтту,
Яру батIин къашай ЩутIул бакIрава.

Дуснакь къаттаявав ханнахъал урду,
ДакIнин ччиманая хавар къабаяй.

Муххал ссинжиръявав бюхттул тавхана,
Хумар тIутIул дакIнийх сси бакьлакьисса.

* * *
БуркIунттул бугьаннав,
Гьаттал аьяннав
Эшкьилул ччувччусса
Качарданул чурх.

Баларивав Заннал
Ттул бакIрайн ливксса,
Чурх ччучлай бунува,
БакIрай сил дури.

Ва аски эшкьилул
Нава бивчIарча,
Гьав мадуккарача
Буттал аьрщарай.

Исвагьи чурххирай
Чарха хамалай
Къаччинал хъаралу
Цукун тIатIави.

Ханлугърай ябувсса
Качарданул чурх
ДакIнин къалавсначIа
Цукун лияви.

Вил хъирив бурувгсса
Ттул тIутIул яру
ХIавтIливун лещаннав,
Нясив къахьурча.

На вищал дархIусса
Хханххираву дакI
БуркIунттул аьяннав,
Амру къабарча.

Ина ттуй аьй мадара

Ина ттуй аьй мадара,
Кьилвалул чанна цIукуй,
Ялтту ттурлу даркьуну,
Зулматраву бурача.

ДахIалай, чанна цIукуй,
Зурул ххуллу бувгьусса,
Ттущания къавхьури
Гьалмагъайл ххуллу бугьан.

Жагьаннама дуниял,
Ччуччувча ятIул цIарал,
Жан ттулагу дуккийча,
Ниттил къабувсса рашав.

* * *
Щюлли хьхьирил чIанулун
Чурххал гьава бутанна,
Хьхьирил аьтарттул хьхьичIун
ДакIнил щугълу бутанна.

Бюхттул зунттал бакIаву
Эшкьилул халват банна,
Къума ратIнил яхъулу
Ччаврил кIалан дуванна.

Щюлли урттул ардарав
Шавкьирал чятир бувну,
Урттуя ва тIутIая
Мурад ласлай бикIанна.

Буттал раэятуннан
Нава раэят хьунна,
Ттухьва цIуххай аькьлурду
Нава миннахь цIухланна.

Ттулва ссурмухьултрая
Изагур-бика хьуну,
Нава ссурмухьхьушиврий
Миннаха къуллугъ банна.

Барчаллагь хьуннав, ххуй оьрчI,
Гьари ттун ва хъуншиву,
Эшкьи-ччаву сававну
Саяхъ-раэят хьусса.

Арцул чурх зия бувну,
Мусил бакI аски бувну,
Ца ина сабабирай
Къаччинан ччикун хьунна.

Маз къакIулсса хIайваннухь
Гъалгъа тIаврил ци бави,
ЯхI бакъанал дакIнивун
ЯхIлил хьхьири бутIивив?

ПарабакIуй парамаз,
БярабакIуй ттуккул нис,
Чирилун булай ябуй,
Я инавагу чуврав?

Кару дакъуй, яхI бакъуй,
Зумату жуав дакъуй,
Ва ахтта хьусса магълус,
Кьяпа букьа, лачак ма!

Гьарив, мюталин, махъру –
Ххуй душнил чIатIаракIру,
Эшкьи-ччаврил кайп бувну,
Мажазрай гъалгъа тIисса.
* * *
Уртту кьакьан дайсса
Ттуршилул цIукуй,
Ттул чурххал базурду
Кьакьан бувунни.

Ссаврунная байсса
ЦIимилул рахIмат
Циван бувнававлий
Ттул эшкьи-ччаврин?

Банавшалул шамсуй,
Бюхттул зунттаву
Ттул эшкьилун дукан
ТIутIи къархьурив?

ХIачIан щин чIярусса
Ар-майданнаву
Ттул ччаврин хIачIансса
Щин къаляркъурив?

Тти хIачIлай дикIувча
Аймисай бика,
Щюлли хьхьирияту
Аьтара бувну.

Циняв зунттурдая
Базар ччатI бувну,
Канайнна дикIувча
Ххуй душ бивчIиву.

Мукьра турбалийсса
Дурлама дурну,
Ххал дуллай дикIувча
Щалла дуниял.

Щамххал-Ханнал давлат
Кьаиннан къагьан
Лагма бару бача,
Зулкьарнайл кунма.

Симирдаврал давран
Аски къабуван
ЛахIзалий ябача,
Шаттадлул кунма.

Хазналул къуллугърай
Нину дикIувча,
ЦIарал къуллугъирай
Мажуси куна.

Элмулул дардирдай
Ххуй оьрчI икIувча,
Эшкьилул дардирдай
Нагу бикIанна.

Диндалул пикрирдай
Ххуй оьрчI икIувча,
Ччаврил хIасратирай
Нагу бикIанна.

Агь, мурад, ххазинай,
Султан ПатIимат,
Вил бацIу ва цIими
Аьрайн лавгунни.

* * *
Ттул эшкьилул тилкъирап
ЛухIи гьаттал лиярча,
Азайнив ханнахъачIан
ПIайтIун тIайла дулува.

Илданул хъамалуоьрчI,
Ттул нину вийн аманат,
Чарвитул кIалан дурну,
Щинзир-муххай ядува.

Гьарут-Марутлул кунма,
Дунъяллий аьзаб лахъан
Аьрзумуллал зунттаву
Кьисасирай дугьира.

Бавчуссара

Ххуй оьрчI, тти на ци бави,
ЧIалай дурив душнил дакI,
Пикри гьаттал бакъари,
Гьалмагъай, ца вил бакъа.

Утти на бавхIуссари
Ахиратлувун ссапар,
Хъунмасса буттал давлат
Хъус ччиманан кьабивтун.

Бачин хIадур хьуссара
Чаннасса дунъяллия,
Гьартасса ар-майданну
Къумаминнан кьадиртун.

Дяъвикар, ххира дадай,
Утти ина ци банна,
Садапрал ляълу-жавгьар
ЛухIи гьаттал лиярча?

Ци пикрирду булланна,
Душ бивчIивуй, Аймисай,
Цамур бакъа ххуй душнийн
Чарил буркIна лавкьукун?

Щюлли къурув магьара,
Ххуй душ дакIнин багьайча,
ТIутIив ххал мадаванна,
Ттул яруннин лащайча.

Азайннал хан къалардай
Халват ува, ттул нину,
Вилва ляълу-жавагьи
ЛухIи гьаттал лиярча.

Эшкьилуя ка ларсун,
Ччаврия хьул ливчIуну,
Утти на бавчуссара,
Хъинну бикIи тти, дустал.

Эшкьилийн лакьинтIисса
Азайннал кIяла буркIна,
Дустурал къалакьирча,
Гьарай, цукун бикIава?

Ттул ччаврийн дичинтIисса
Азайннал хъахъи аьрщи,
Гьалмагъайл къадичирча,
Кьамул цукун дувави?

Ххуй оьрчI, ттул вихь васият,
Ниттийн хаин машара,
Айкьа дакъа байчара
Язугъну мадитара.

КIилчинссагу аманат,
Эшкьилул ва ччаврил дус,
Шинай цал бухьурчагу,
Ттуйн зиярат булува.