Мармарчарихгу, чарвитухгу чивчуну бур тарих

Аскерхановлул гьайкал

Дагъусттаннал халкьуннал художник МахIаммад-Аьли Аьлиевлул цIа кIулну дур республикалул кьатIувгу. Агарда зунна ванал цIа цалчин баярча,

ванал канилу загьир хьумур зунна тачIав къаккарксса ххай мабикIару – республикалул майданнай ва сквердаву дуссар ацIунниха лирчусса давуртту. Ванал творчество ччянира цIакь хьуссар, Дагъусттаннал магьирлугърал ва культуралул бутIа хIисаврай.


Дуссукъатлуву

Скульпторнал дуссукъатлуву кьанкьрура цайми дур – гипс­рал, пластилиндалул, хъартусса синааьрщарал. Хьулухун ияйтува цамур дунияллийн агьсса кунмасса асар хъанай бур. Цайнува цивппа дакIнийн багьлай бур Пушкиннул ххару: «Пашманну ва ххарину увхра вил дуссукъатлувун: гипсраву рухI дишара ина, мармарчару вийн мютIи шай!».
Дуссукъатлуву инсантал чIявур, шикку ца магъулун дартIун дур личIи- личIисса чIунну, щаллу-ккурккисса эпохарду, хIала був­ххун бур хIала къабуххан кунмасса инсантурал оьрмулул ххуллурду ва утта буклай бур тарих. ЧIирацIухсса лахъисса стеллажирттай кьюкьлуй дарцIуну дур полководец Хан-Муртазялил, поэтесса Фазу Аьлиевал, политик АьвдурахIман Данияловлул, нефтяник ХIусайн Аьзизовлул, прокурор МахIаммад Мирзаевлул ва цаймигу машгьурсса инсантурал къалипру. Вай кIия, лахъния, хIисав ларсун буруглагисса ххан­ссар ялун бувкIцириннах…

Чартаевлул гьайкал

Дуссукъатлул заллу МахIаммад-Аьлима, мудана куна, унгу-унгуну зий ур цIусса проектраха. Муххал ххаллая бувсса каркасрайх ссавурданий ва бюхъулий кIукIлусса синааьрщи дугълай ур усттар. Магьир­сса усттарнал карунниву синааьрщарал гуржилия инсаннал бакIрал къалип хIасул хъанай бур. Усттар зий ур машгьурсса хирург Рашид Аскерхановлул скульптуралуха. Бусалардавун агьсса хIакин дахьа утти­гъанну операциялул палаталува увксса хханссар… «Цалсса синааьрщарая макетра дуллалисса. Гьайкалмур дувантIиссар гранитрая ва Рашид Аскерханов чIярусса шиннардий инсантал ххассал буллай ивкIсса Республикалул централ клиникалул азарханалул хIаятраву дацIан дувантIиссар», — бувчIин буллай ур скульптор. Вана укун дуссу­къатлул пахъдагьрулуву синааьрщарал ягу пластилиндалул парчри магьирсса усттарнал карунниву кIура баянтIиссар виртталсса ппухъруннал ягу ттизаманнул цIанихсса инсантурал образирттайн, яла вай абадсса образру- лишанну шагьрурдал ва шяраваллал сквердаву ва кIичIирттаву рувхIанийсса ххуйшивурттайн ва ххазинарттайн оьвтIунтIиссар.

Хъиншиврул вакил

Ванал оьрму бюхъайва цамур куццуй багьан, агарда ва цала дустуращал оьрчIру суратру дихьлахьисса классравун къаувхссания. Вана укун хаварбакъулий, дустал ссаха зий бурив ккаккан ччисса гъирарал увцуну ур ва Халкьуннал творчествалул къатлул изостудиялийн. МукьцIалку шиннардия шинай та студиялий каялувшиву дуллайгу ивкIун ур халкьуннал художник МахIаммад Юнусилау. Ванащалсса хьунаакьаврил баххана бувну бур МахIаммад- Аьлил оьр­му: «Занази энциклопедия» хьу­сса Юнусилаул ванан чIявусса затру лахьхьин бувну бур.
Жамаллул цIанийсса Дагъус­ттаннал худучилищагу ххуйну къуртал бувну, Узбакисттаннайн зун увтсса МахIаммад-Аьлил бюхъу-гьунар тикку хъиннува ялун ливчуну бур. «Ттун нава ссан учIисса, ссан лайкьсса урив ххал буван ччай бия тихун нанини. Машгьурсса художник шаврицIун на хъиншиврул биялдарал вакилгу хьуссара», -тIий, дакIнийн бутлай ур жагьил замана. Навои шагьрулий жагьил­сса пишакар айивхьуну ур ЧIава художниктурал студиялул хъунаманану зий, оьрчIан тIаннуйх, му­ххайх кьалан битан лахьхьин буллай.

Яла ва Узбакисттаннал Художниктурал союзрал кIанттул отделениялул фондрал каялувчину ивтун ур, цувагу опыт бу­сса коллегахъая магьиршиву лахьлайна ивкIун ур. Ванал дурну дур тайннал халкьуннал машгьурсса инсантурансса гьайкаллу: полководец Тимурдун, шаэр Навоин ва хIакин Авиценнан. Узбакисттаннал хъуни майданну чIюлу буллалисса тамансса скульптурардал авторгу МахIаммад-Аьлир. Гъурватрай бусравгу, машгьургу хьусса ва Узбакисттаннал Художествалул академиялул членнугу кьамул увну ур, «Дустлик» тIисса («Халкьуннал дусшиву») паччахIлугърал ордендалунгу лайкь хьуну ур. Барчаллагьрайсса шагьрулул агьулданул ва увчIуну ур Навоилул бусравсса гражданиннугу.

Зана шаву

Сайки зувинниха лирчусса шиннардий ва зий, захIмат буллай ивкIун ур гъурбатрай. 2000-ку шиннардийрив ва цакуну увххун ур Дагъусттаннал живописьтурал, скульптортурал ва архитектортурал ккурандалувун. Шиная шинайн цIу-цIусса гьайкаллу, цIу-цIусса давурттив: виричусса Гъази-Гъумучиял Муртазялин­сса, бусалардавун агьсса летчик АхIмад- Хан Султаннунсса, жяматийсса ишккаккун ва политикнан Аьвдуразакь Мирзабековлунсса, халкьуннал шаэр Анвар Аджиевлунсса, Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камаловлунсса ва цаймигу цIанихсса инсантурансса. Зий ур ливтIусса журналистътурансса аьпалул проектрахагу. «ЦIа ларгсса скульптор МахIаммад- Аьли Аьлиевлул творчествалуву зун лякъинтIиссар авадансса дуниял, жура- журасса эпохардал бюхттул­сса инсантурал образру, европанал ва национал культурардал традицияртту хIала духхаву, ва яла-яларив – гьунар бусса усттарнал щихачIав къалавхьхьусса хатI, кьяйда», — чичлай ур Дагъусттаннал машгьурсса чичу Шяпи Казиев.

Чарвитух ва мармарчарих ва чичлай ур цала халкьуннал ва ватандалул тарих. Гъумук дацIан дурну дур виричу­сса ПартIу- ПатIимансса гьайкал, МахIачкъалалив – хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлунсса, Серго­къалалив – Аьрасатнал Виричу МахIаммад НурбахIандовлунсса. Реформатор МахIаммад Чартаевлунсса монумент чIал къавхьуну Щукьттиял шяраву бишиншиврий умудрай ур. Художникнал вай произведениярттугу, нукIузаманнул Дагъусттаннал чIюй-къаларду кунма, Хъиншиврул ва Чувшиврул къаралданий бавцIуну бусса хханссар.
Вай гьантрай Республикалул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, Аьрасатнал художествалул академиялул Бусравсса член, халкьуннал художник, Ражав-ХIажинал арс МахIаммад-Аьлин 70 шин хъанахъиссар. Ва, жагьилний куна, давриха зунсса гъира-шавкь дунува ур, ванал бакIраву пикрирду чIявур ва экспериментру буллалаврия махъаллил хъанай акъар.

Творчествалуха зун­сса гьавасрал ва рахIатну итантIий акъар. ХIакьину ванал дуссу­къатлуву гипсрая дурсса хъуни да­къасса скульптурардугу диялсса дур: «КъавтIаву», «Бархъарадушру», «Каратист», «Гимнастка»…Вайннул вивату най бур чани, вайннуву цирив ца хIикматсса тIилисин бур. ВайннуйхчIин скульптор цамур дуниял, цамур философия аьч дуван ччай ур. Художник, академиялул цIакь дурсса традициярттал кьараллаягу мурахас хьуну, тIабиаьтрачIан гъан хьуну, мунил ца бутIа хьуну, хIала уххан ччай ур.
МахIаммад-Аьлил блокнот­раву уттигу цикссагу дур дуван дакIнийсса давурттал проектру. Гьавасгу, цIуллушивугу чIа тIий буру вин, магьирсса ссихIирчий!

Алик АьбдулхIамидов
Таржума
ПатIимат Рамазановал