
Дагъусттаннал халкьуннал художник МахIаммад-Аьли Аьлиевлул цIа кIулну дур республикалул кьатIувгу. Агарда зунна ванал цIа цалчин баярча,
ванал канилу загьир хьумур зунна тачIав къаккарксса ххай мабикIару – республикалул майданнай ва сквердаву дуссар ацIунниха лирчусса давуртту. Ванал творчество ччянира цIакь хьуссар, Дагъусттаннал магьирлугърал ва культуралул бутIа хIисаврай.
Дуссукъатлуву
Скульпторнал дуссукъатлуву кьанкьрура цайми дур – гипсрал, пластилиндалул, хъартусса синааьрщарал. Хьулухун ияйтува цамур дунияллийн агьсса кунмасса асар хъанай бур. Цайнува цивппа дакIнийн багьлай бур Пушкиннул ххару: «Пашманну ва ххарину увхра вил дуссукъатлувун: гипсраву рухI дишара ина, мармарчару вийн мютIи шай!».
Дуссукъатлуву инсантал чIявур, шикку ца магъулун дартIун дур личIи- личIисса чIунну, щаллу-ккурккисса эпохарду, хIала бувххун бур хIала къабуххан кунмасса инсантурал оьрмулул ххуллурду ва утта буклай бур тарих. ЧIирацIухсса лахъисса стеллажирттай кьюкьлуй дарцIуну дур полководец Хан-Муртазялил, поэтесса Фазу Аьлиевал, политик АьвдурахIман Данияловлул, нефтяник ХIусайн Аьзизовлул, прокурор МахIаммад Мирзаевлул ва цаймигу машгьурсса инсантурал къалипру. Вай кIия, лахъния, хIисав ларсун буруглагисса хханссар ялун бувкIцириннах…

Дуссукъатлул заллу МахIаммад-Аьлима, мудана куна, унгу-унгуну зий ур цIусса проектраха. Муххал ххаллая бувсса каркасрайх ссавурданий ва бюхъулий кIукIлусса синааьрщи дугълай ур усттар. Магьирсса усттарнал карунниву синааьрщарал гуржилия инсаннал бакIрал къалип хIасул хъанай бур. Усттар зий ур машгьурсса хирург Рашид Аскерхановлул скульптуралуха. Бусалардавун агьсса хIакин дахьа уттигъанну операциялул палаталува увксса хханссар… «Цалсса синааьрщарая макетра дуллалисса. Гьайкалмур дувантIиссар гранитрая ва Рашид Аскерханов чIярусса шиннардий инсантал ххассал буллай ивкIсса Республикалул централ клиникалул азарханалул хIаятраву дацIан дувантIиссар», — бувчIин буллай ур скульптор. Вана укун дуссукъатлул пахъдагьрулуву синааьрщарал ягу пластилиндалул парчри магьирсса усттарнал карунниву кIура баянтIиссар виртталсса ппухъруннал ягу ттизаманнул цIанихсса инсантурал образирттайн, яла вай абадсса образру- лишанну шагьрурдал ва шяраваллал сквердаву ва кIичIирттаву рувхIанийсса ххуйшивурттайн ва ххазинарттайн оьвтIунтIиссар.
Ванал оьрму бюхъайва цамур куццуй багьан, агарда ва цала дустуращал оьрчIру суратру дихьлахьисса классравун къаувхссания. Вана укун хаварбакъулий, дустал ссаха зий бурив ккаккан ччисса гъирарал увцуну ур ва Халкьуннал творчествалул къатлул изостудиялийн. МукьцIалку шиннардия шинай та студиялий каялувшиву дуллайгу ивкIун ур халкьуннал художник МахIаммад Юнусилау. Ванащалсса хьунаакьаврил баххана бувну бур МахIаммад- Аьлил оьрму: «Занази энциклопедия» хьусса Юнусилаул ванан чIявусса затру лахьхьин бувну бур.
Жамаллул цIанийсса Дагъусттаннал худучилищагу ххуйну къуртал бувну, Узбакисттаннайн зун увтсса МахIаммад-Аьлил бюхъу-гьунар тикку хъиннува ялун ливчуну бур. «Ттун нава ссан учIисса, ссан лайкьсса урив ххал буван ччай бия тихун нанини. Машгьурсса художник шаврицIун на хъиншиврул биялдарал вакилгу хьуссара», -тIий, дакIнийн бутлай ур жагьил замана. Навои шагьрулий жагьилсса пишакар айивхьуну ур ЧIава художниктурал студиялул хъунаманану зий, оьрчIан тIаннуйх, муххайх кьалан битан лахьхьин буллай.
Яла ва Узбакисттаннал Художниктурал союзрал кIанттул отделениялул фондрал каялувчину ивтун ур, цувагу опыт бусса коллегахъая магьиршиву лахьлайна ивкIун ур. Ванал дурну дур тайннал халкьуннал машгьурсса инсантурансса гьайкаллу: полководец Тимурдун, шаэр Навоин ва хIакин Авиценнан. Узбакисттаннал хъуни майданну чIюлу буллалисса тамансса скульптурардал авторгу МахIаммад-Аьлир. Гъурватрай бусравгу, машгьургу хьусса ва Узбакисттаннал Художествалул академиялул членнугу кьамул увну ур, «Дустлик» тIисса («Халкьуннал дусшиву») паччахIлугърал ордендалунгу лайкь хьуну ур. Барчаллагьрайсса шагьрулул агьулданул ва увчIуну ур Навоилул бусравсса гражданиннугу.
Зана шаву
Сайки зувинниха лирчусса шиннардий ва зий, захIмат буллай ивкIун ур гъурбатрай. 2000-ку шиннардийрив ва цакуну увххун ур Дагъусттаннал живописьтурал, скульптортурал ва архитектортурал ккурандалувун. Шиная шинайн цIу-цIусса гьайкаллу, цIу-цIусса давурттив: виричусса Гъази-Гъумучиял Муртазялинсса, бусалардавун агьсса летчик АхIмад- Хан Султаннунсса, жяматийсса ишккаккун ва политикнан Аьвдуразакь Мирзабековлунсса, халкьуннал шаэр Анвар Аджиевлунсса, Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камаловлунсса ва цаймигу цIанихсса инсантурансса. Зий ур ливтIусса журналистътурансса аьпалул проектрахагу. «ЦIа ларгсса скульптор МахIаммад- Аьли Аьлиевлул творчествалуву зун лякъинтIиссар авадансса дуниял, жура- журасса эпохардал бюхттулсса инсантурал образру, европанал ва национал культурардал традицияртту хIала духхаву, ва яла-яларив – гьунар бусса усттарнал щихачIав къалавхьхьусса хатI, кьяйда», — чичлай ур Дагъусттаннал машгьурсса чичу Шяпи Казиев.
Чарвитух ва мармарчарих ва чичлай ур цала халкьуннал ва ватандалул тарих. Гъумук дацIан дурну дур виричусса ПартIу- ПатIимансса гьайкал, МахIачкъалалив – хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлунсса, Сергокъалалив – Аьрасатнал Виричу МахIаммад НурбахIандовлунсса. Реформатор МахIаммад Чартаевлунсса монумент чIал къавхьуну Щукьттиял шяраву бишиншиврий умудрай ур. Художникнал вай произведениярттугу, нукIузаманнул Дагъусттаннал чIюй-къаларду кунма, Хъиншиврул ва Чувшиврул къаралданий бавцIуну бусса хханссар.
Вай гьантрай Республикалул ПаччахIлугърал премиялул лауреат, Аьрасатнал художествалул академиялул Бусравсса член, халкьуннал художник, Ражав-ХIажинал арс МахIаммад-Аьлин 70 шин хъанахъиссар. Ва, жагьилний куна, давриха зунсса гъира-шавкь дунува ур, ванал бакIраву пикрирду чIявур ва экспериментру буллалаврия махъаллил хъанай акъар.
Творчествалуха зунсса гьавасрал ва рахIатну итантIий акъар. ХIакьину ванал дуссукъатлуву гипсрая дурсса хъуни дакъасса скульптурардугу диялсса дур: «КъавтIаву», «Бархъарадушру», «Каратист», «Гимнастка»…Вайннул вивату най бур чани, вайннуву цирив ца хIикматсса тIилисин бур. ВайннуйхчIин скульптор цамур дуниял, цамур философия аьч дуван ччай ур. Художник, академиялул цIакь дурсса традициярттал кьараллаягу мурахас хьуну, тIабиаьтрачIан гъан хьуну, мунил ца бутIа хьуну, хIала уххан ччай ур.
МахIаммад-Аьлил блокнотраву уттигу цикссагу дур дуван дакIнийсса давурттал проектру. Гьавасгу, цIуллушивугу чIа тIий буру вин, магьирсса ссихIирчий!
Алик АьбдулхIамидов
Таржума
ПатIимат Рамазановал