Дазу-зума дакъасса яхIирал ва чувшиврул заллу

Вай гьантрай аьпалухьхьун лавгунни, Бархъаллал шяраву акъассагу, щалагу Ахъушиял райондалий бусравсса, ххаллилсса наслу тарбия бувсса ХIаммади МамматIиев.
Ванал канил магьиршиврия чIявучин бавссар. ХIаммадил канил кушурду ккавкма махIаттал хъанан икIай, цукун бюхъайссар ца каних укунсса караматру дан тIий. Цаларив, аьпа бивул, учайва: «Ва ттул ца дакъар, шанна кар», – куну. Оьрмулул арулла шинаву хар-хавар бакъа хьусса апатI сававну ХIаммади ца каницIа хьуну ур. Амма, цала яхI бушиврул дакI гъагъан къаивкIун, цайминнал кIирагу каних даймур, хъиннура усттарну, ччима хIайран анну ца каних дуллай, яхIирай оьрму бувтун бур. Шяравун увкIма ванал цIувцIучарил къатрачIа аглан къавхьуну, караматсса къапулий тамаша къабувну къалагайва. Вай караматирттал заллу цу урвав, усттар цумаривав тIий, кIул хьун ччиминнан мудангу ххуллу тIивтIуну бикIайва музейрайн кIура дарсса ХIаммадил къатравун. Хъамал ххирасса къатлул залуннащал хьунабавкьукун хъиннува махIаттал шайва «музейрал экспонатру» усттарнал ца каних дурсса душиву кIул шайхту.
Бархъаллал шяраву 7 классгу къуртал бувну, гихуннайсса ду­ккаву дан ва лавгун ур Избербаш шагьрулийсса зунттал оьрчIансса интернатрайн. ХIаммади буслан икIайва интернатрай цащала архIал Дагъусттаннал хъунаману ивкIсса МухIу Аьлиевгу дуклай икIайссия тIий. ХIаммади школалий дуклакинийва сурат дишин, синааьрщараха зун гъира бусса оьрчI ивкIун ур.
ХьхьичIава Бархъаллал шяравун суратру дихьлан бучIайсса бивкIун бур Аьрасатнал шагьрурдаясса ва Дазул кьатIатусса машгьурсса художниктал. Ца ппурттуву мукун бувкIсса Цыгор, Сорокин хIаласса художниктурал группалун хIисав хьуну ур синааьрщараха зузисса чIавасса ХIаммади. «Ты же не играешь, ты лепишь», – тIий, усттарну синааьрщи щурущи дурсса ХIаммадих буруглай бавцIуну бур. «Ина чара бакъа Художествалул училищалувун уххан аьркинссара, жу вин кумаг банну», – тIий бивкIун бур. Жагьилнавусса гьунар хIисав хьуну, ванал цIа кьариртун дур Дагъусттаннал Культуралул министерствалий, Москавуллал художествалул училищалувун уххан тIайла уккия­ра тIий. Амма министерствалул къуллугъчитурал, ХIаммадихьгу ссихI къадурккун, миккун дуклан тIай­ла бувккун бивкIун бур цайми художниктал. Муния хавар бакъасса ХIа­ммадигу лавгун ур цала каних бувсса Лениннул бюстгу лавсун Культуралул министерствалийн ккаккан бан. Га бюстрах ялугьлай, тамаша буллайгу бивкIун, ина чIал хьуну ура куну бур. Укун, Художествалул училищалувун уххансса тIайлабацIу къавхьуну бур ХIаммадин.
Муниннин хьхьичI, Да­гъус­ттаннал шяраваллил хозяйствалул институтравун ухлай, кIийла тIайлабацIу къавхьу­сса ХIаммади, цала тIимур бацIан къабувну къаикIанна тIий, цIунилгу лавгун ур тава инс­титутравун уххан. Дуклан уххайх­ту, институтрал ректор МахIаммад Жанбулатовлун пиш-каш бувну бур цала бувсса Лениннул бюстгу.
1963 шинал, Шяраваллил хозяйствалул институтрал агрофакгу бувккуну, ХIаммади лав­­­гун ур АьсатIиннавун Кос­та Хе­тагуровлул цIанийсса Пе­­дагогикалул институтравун ­уххан. Заочныйну къуртал бувну бур ва институтрал биологиялул фа­­культет. Дуклай унува зугу зий, студентътурачIагу, даврил уртакьтурачIагу хIурматрай ивкIун ур. Та чIумал лайкь дур­­ну дур ванал «Молодому пе­редовику производства» тIи­­сса хIурматрал лишангу. АьсатIиннавусса чIумал Бархъарату оьвтIий бивкIун бур ванайн шяраву зун нану тIий. Колхозраву зунсса агроном аьркинну, колхозрал председатель ЯхIия МахIмудов обкомрайхчIин ва шяравун тIалав уллан ивкIун ур, чичлай ивкIун ур ва зузисса кIанттурдайн. АьсатIинналгу, ххуйсса зузала итаакьин къаччай, оьвтIий бушиву ваная кьюлтI буллай бивкIун бур. Ца ппурттуву кIул хьуну, ци тIий бурив ккаккан лавгун ур. Мукун, 4 курс був­ккуну увкIсса ХIаммади шяраву ацIан увну ур.
Най унува ивтун ур колхозрал агрономну. Ва даврий зий ХIаммадил 27 шин дурну дур. Ва ивкIун ур цаярагу, зузалтраягу тIалавшинна дусса, жаваблувсса каялувчи.
Зий ивкIун ур ХIаммади шяраваллил советрал секретарьну, шяраваллил администраторнал хъиривчувну. Вай давурттай зий дурну дур сайки 24 шин.
Ванал чув-ухьурчангу цала даву лажин кIялану дайсса дир­кIун дур. ХIукуматрал давур­ттая лавгун, пенсиялийн ув­ккун махъгу захIмат ххирасса ХIам­мадин дулланмур чан къашайсса диркIун дур.
ХIакьину шяравун букI­лакIисса туристътал ХIа­ммадил къатравун букъавххун къалагай.
Ванал канила дукъаккайсса даву къадикIайва: ябацIансса ххаржантру, чIиллу, миннунсса кьуртти, ттупанграл къуннагъру усттарну накьичругу дирхьу­сса. Халичарттай, ярагъунний, тIахIунттай ва цаймигу затирттай дирхьусса накьичругу дия ванал цала ляхъан дурсса. Вай цинярда накьичругу ца альбомравун цачIун дурну дия, лу итабакьинсса пикрилий.
Цала экспонатирттая бусласисса чIумал, хъунав хьувкун нара дугьан хIадур дурсса аьсав­гу дуссар тIий, цала дур­сса эмаратсса аьсавгу ккаккан дуллай ия. Цалсса уттигу хъунав хьун ччай акъара тIий, чIирайн лархъуна.
Ва ия ацIаву, игьалагаву къакIулсса инсан. ВаначIан гьа­рица кьини ци-дунугу дува тIий букIлакIисса инсанталгу чан къашайва.
ХIаммадичIан бучIайссия бакIру чартIи бан, бакьин бан, чIири бичин, чIиллу, хIисилтту дайл дуван.
ХIаммадивусса гьунарду чIявуя. Тархъансса мутта биривсса чIумал шеърирдугу чичайссия. Ххирая ХIаммадин, ттупанчагу хъарайх бувтун, авлий уклангу.
ЧIярусса шиннардий ва халкьуннал медициналухунгу агьну ивкIун ур, бур мунин хас бувсса биялсса луттирдугу. ХIаммадин кIулну бикIайва цумур уртту-щин ссан дарув­ссарив, цукун ишла дан аьркин­ссарив. Ванал сававсса каруннал хъин дайва оьнин дурксса щавурду.
ХIаммади кунасса, цимур-цаннуя хавар бусса, цинявннан учIи лякъайсса инсан шяраву ивкIшиврийну жяматран хъунмасса бахтти хьуссар.
Кьянкьасса, яхI-къирият ду­сса, захIмат ххирасса зунтталчув ХIаммади аьпалул шаврил кьурчIишиву кIидачIлай, жижара буллай буру кулпатрахь, оьрчIахь ва цинявппагу мачча-гъаннахь. Алжаннул ххари аннав, рухI хъинний дишиннав, махънал оьрмурдай барачат бишиннав.
Имара Саидова
Андриана Аьбдуллаева