Дагъусттаннал тарихраву Сурхай-хан 2-манал цIа абадссар

Вай гьантрай МахIач­къалалив, Расул ХIамз­атовлул цIанийсса Миллатрал библиотекалуву, лахъа-хъунну хьунни «Сурхай-хан-II Гъази-Гъумучиял — Ккавкказуллал дяъвилул виричув» тIисса луттирал презентация. Луттирал автор-соста­витель ур филологиялул ва философиялул элмурдал доктор Хизри Илиясов. Лу хас бувну бур цIанихсса Чулахъ Сурхайл арснал арснан Сурхай-хан II-нан – Хъунбуттан.

Презентациялий гьуртту хьун бувкIун бия аьлимтал, тарихчитал, политикалул ва жяматийсса ишккаккулт, вузирдал преподавательтал ва студентътал. Бачин бувну ия мажлис Дагъусттаннал Чичултрал союзрал лакрал секциялул хъунама Супиян Оьмаров.
Сурхай-хан II-нал оьрмулия, ванал цIаницIун бавхIусса тарихийсса иширттая, мукунма ва лу дунияллийн буккан бан бувсса хIарачатрая, чIарав бавцIуминная бусласисса ихтилатру бунни луттирал автор Хизри Илиясовлул, филологиялул элмурдал кандидат Ххазина Аминовал, тарихрал элмурдал доктор Закарья Нахибашевлул, философиялул элмурдал доктор, профессор Асият Буттаевал, тарихрал элмурдал доктор, профессор МахIаммад ХIасановлул, философиялул элмурдал кандидат Деньга Халидовлул, тарихрал элмурдал доктор, профессор Аьбдулкьадир Оьмаровлул, жяматийсса ишккакку Шалласу Шалласуевлул, «Буттал кIану» ккурандалул бакIчитал Аьли МахIаммадовлул, Шамил Дибировлул ва ХIажимурад аль Кулил, «Ябувара жулва миллат» тIисса ккурандалул бакIчи Валида Исакьовал, вара ккурандалул вакил Рамазан ХIасановлул, Гъумучиял мизитрал имам Ансар Сулаймановлул.

Дагъусттаннал педагогикалул университетрал студентътал Жаватхан Жаватхановлул ва Сяид МахIаммадовлул дурккунни Сурхай-ханнан хас дурсса назмурду.
Ихтилатру къуртал хьуну махъ Дагъусттаннал педагогикалул университетрал проректор Руслан Гереевлул буллунни Барчаллагьрал чагъарду лу буккан бан кумаг бувсса Шамил Дибировлун, Аьли МахIаммадовлун ва ХIажимурад аль Кулин.
Лакрал миллатрал советрал чулухасса Барчаллагьрал чагъарду буллунни Валида Исакьован, Рамазан ХIасановлун ва ХIадис ХIадисовлун. Шиккува кIицI лаган, аьпа баннав, КьурбанмахIаммад КьурбанмахIаммадовлул сипталий ва каялувшиннаралу, Валида Исакьова, Басира Шамхалова, Рамазан ХIасанов ва цаймигу хIаласса патриотътурал кьюкьлул цIу буккан бувссар Сугърахь Сурхай-ханнал гьаттайсса кIалабарз.

Хизри Илиясов:
Тарих кIулшиву – му халкьуннал цIанамуничIансса ва бучIантIимуничIансса кIулар. Тарихраву инсаннал бияла хъунмассар. ЛичIи-личIисса заманнай бувкссар цала хъирив халкь бачин бан бюхъайсса, гьунар ва сий дусса инсантал. Мукунминнавасса цану хьуссар бусса оьрмулий цала халкьуннал тархъаншиврул цIаний паччахIнал аьралуннащал талай ивкIсса Сурхай-хан II. Испаннал генерал Хуан Ван Гален чичлай ур: «Европанал ччими аьрал мяш хьунссия Сурхай-ханнал бурттий аьралуннай» тIий. Генерал-майорнал чингу, ххуйсса харжгу булунну тIий бунува, паччахIнал генералтураща ва лахIан ан къавхьуссар. Сурхай-ханнал миннащал царагу кьутIи къачирчуссар. Сурхай-ханнан къуллугъру ва цIарду аьркинну къадиркIссар, ванал мурад бивкIссар цала миллатгу, мазгу, культура ва дингу дуруччаву.
Сурхай-хан дунияллия лавгссар 1827-ку шинал, дяъвирдал башттан увну, амма ух къавхьуна. Увччуссар ивкIусса кIанай – Сугърахь.
Цумур-цагу даву дузрайн дуккан дан чIири-хъунсса харжлугъ дан багьайссар. На барчаллагьрай ура ва лу буккан бан кумаг бувсса Шамил Дибиров, Аьли МахIаммадов, ХIажимурад аль Кули бакIчисса «Буттал кIану» тIисса жяматийсса организациялийн, «Ябувара жулва миллат» ккурандалийн, хаснува Валида Исакьовайн, Басира Шамхаловайн, Рамазан ХIасановлуйн ва цинявппагу ва давривух хIала бувхминнайн, чIарав бавцIуминнайн.

Асият Буттаева:
Караматсса бур Ухссавнил Ккавкказуллал халкьуннал тарих. Ккавкказуллал халкьуннацIун, цIанихсса цIардацIун бавхIусса тарихрал ишру циняв кIулну бакъар жунма. ХV-мур ттуршукулийва Ухссавнил Ккавкказнавун чIявусса путешественниктал бучIайсса бивкIссар. Цала чичрурдаву ми кIицI лаглай бур шиккусса халкь ляличIисса культура ва маз, цалла аьдат-эбадатру дусса, бахханасса бушиву. Яла-яла, вай яхI бусса, кьянкьасса талаталт бушиву. Жула ахттарчитал хIарачат буллай бур, чан-чанну тIий, тарихрал ишру аьч буллай, цIанихсса цIарду аьлтту дуллай, лавгмур цIу буккан бан, ялун нанисса никиран жула вирттаврая кIулну бикIаншиврул.
ЧIявуминан кIулну бакъар 24 шинал лажиндарай Дагъусттаннай ва Ухссавнил Азирбижаннаву Ккавкказуллал халкьуннал тархъаншиврул цIаний Аьрасатнал паччахIтуращал талай ивкIшиву Гъази-Гъумучиял Сурхай-хан II, халкьуннал хIурматрай Хъунбутта чайсса бивкIссар. «Ватандалухлу, диндалухлу ва тархъаншиврухлу, ссахчIав къабурувгун, талан аьркинссар», – учайсса бивкIун бур ванал.
1819-ку шинал Хъусрахьсса талатавриву ивкIуну ур Сурхай-ханнал язисса арс, аьралуннал гьунар бусса хъунама Халидбек. Варсуй дирхьуну арснал жаназа ларсун бувкIсса чIумал, Сурхай-ханнал, бакIгу кьус риртун, увкуссия тIар: «На кунасса буттаща цичIав бан къабюхълай, Ватан чил канихьхьун ларгсса чIумал, ва кунасса арснан ивкIуну хъинссар», – куну.

Закаръя Нахибашев:
МахIачкъалалив Сурхай-ханнан гьайкал дацIан дан аьркинссар. Ванал цIа цания ца кIичIираваллингу дизан аьркинссар.

Аьбдулкьадир Оьмаров:
ХIакьину школардай Дагъусттаннал тарих лахьлай бакъар. Жула инсантуран цала вирттал кIулну бакъар. На ххарину ура Сурхай-ханнал цIа гьаз дуллай байбивхьуну тIий. Ва цала халкьуннал тархъаншиврул цIаний талай ивкIсса къучагъри. Ва, ца лакрал акъача, щалагу Дагъусттаннал виричуври. 1791-ку шиная, Ермоловлул походирттайн ияннин, яла захIматсса чIумал каялувшиву дуллай ивкIссар Сурхай-хан.

Деньга Халидов:
Имам Шамиллуйн, Гъази­махIаммадлуйн бияннинсса чIумуву Дагъусттаннай политикалул, аьралий искусстволул, дипломатиялул чулуха Сурхай-хан яла хьхьичIунма паччахI ивкIссар. Ва ивкIссар полководецгу, аьлимчувгу, политикалул ишккаккугу. Дагъусттаннал лидер, бюхттулсса даражалул каялувчи Сурхай-ханнан уттигу багьайсса кьимат къабивщуссар.

Шалласу Шалласуев:
2024-ку шинал Сурхай-хан II увну 280 шин хьунт1иссар. Талатала, полководец Сурхай-ханнал оьрму цала халкьуннал тархъаншиврухлу талай лавгссар. Ванал ца канихь Кьуран, гамунихь тур диркIссар. 1791-ку шиная 1827-ку шинайн бияннин ванахьхьун игьалагансса мутта къабиривссар. Бакуя тIайла хьуну, Хъусрахьсса, Къуругьавсса талатавурттайн бияннин, 20-хъайсса хъунисса талатавурттаву ккаккан бувссар Сурхай-ханнал цува хIакьсса полководец ушиву.

Андриана
Аьбдуллаева