[dropcap]Л[/dropcap]аккуй, лакку учкъулалий, лакку маз лакрал анжагъ цанма ччан бивкIукуннив ( хушрайрив) лахьлантIисса? Миннай цалва маз лахьлансса ва кIулну бикIан аьркинсса ялуршин къадикIантIиссарив?
Аьрасатнал Федерациялул «Дуккаврил кьанундалий (закондалий)» дахханашивуртту даврил проектрацIун цаппара бавхIусса пикрирду
Гьашину апрель зурул дайдихьулий Аьрасатнал ПаччахIлугърал Думалул цаппара депутатътурал «Аьрасатнал Федерациялул КIулшиву дулаврил (дуккаврил, образованиялул) Кьанундалий» дахханашивуртту дан ккаккан дуллалисса проект Думалийн тапшур дурунни. Дахханашивурттугу, хасну учин, анжагъ кIа Закондалул ца статьялуцIун («Язык образования» тIисса 14-чинмур статьялуцIун) дархIусса дур. Ва статья тIурчан, элму дуккаврил (кIулшиву дулаврил) маз язи бугьлагьисса, му ишла хъанахъаврил хахлил дазу-зума ришлашисса статьяри.
[pullquote]ПаччахIлугърал мазруну оьрус маз ва цинявппагу (?!)
Дагъусттан мазру ккаккан бувну бур. Вагу ца бувчIин къабюхъайсса, мухIлу-хIин дакъасса ххараххуппалул ссигъа бур. [/pullquote]
Микку 4-чинмур пунктрай чивчуну бур:
«Граждане Российской Федерации имеют право на получение дошкольного, начального общего и основного общего образования на родном языке из числа языков народов Российской Федерации, а также право на изучение родного языка из числа языков народов Российской Федерации в пределах возможностей, предоставляемых системой образования….» .
Ва закондалуцIун бавхIусса ихтилат байбишиннин ттун жула паччахIлугърай Гьанумур Закондалий (Аьрасатнал Конституциялий) мазурдил тагьар, статус ккаккан дуллалисса статьялул тIутIимургу кIицI бан ччива.
Статья 68:
1. Государственным языком Российской Федерации на всей её территории является русский язык.
2. Республики вправе устанавливать свои государственные языки. В органах государственной власти, органах местного самоуправления, государственных учреждениях республик они употребляются наряду с государственным языком Российской Федерации.
3. Российская Федерация гарантирует всем её народам право на сохранение родного языка, создание условий для его изучения и развития.
Мазурдил хIакъиравусса законну, миннуву дан ччисса дахханашивуртту, Конституциялул кIана кIа статьялийн чул бивщуну, кIа гьануну лавсун, кIива къабувккун, кIанин зиттийшиву къадикIанну нани дан ва даххана дуллан аьркиншивугу аьлтта чIалачIисса зат бур.
Ттун шикку бакIрайва дакIнин бутан ччива, жула паччахIлугърай – СССР-даний ва Аьрасатнал Федерациялий – жула цинявппагу мазру ми билаятрал ва щаллагу дунияллул (ва культуралул) хъус-ххазинану хъанахъишиву, ми закондалийну бурувччуну ва аякьалулу бушиву мудасилну кIицI лагайссия. Совет хIукуматрал най бунава баян бувну бивкIссар миллатирттал мазру, культура мюхчан дуллантIишиву, ми хьхьичIунмай ва лавай хъанансса чаранну ляхълантIишиву, цила багьайсса законну дишинтIишиву. Тамансса мазурдин чичрурду хIасул дурну, миннуй байбихьулул учкъулартту зузи бувну, ми мазурдий кказит-журналлу, луттирду бишлашаву, литература дудансса шартIру оьрмулуву нани дурссар. Совет хIукуматрал заманнай циняв миллатру архIал бацIаврил, миннал мазурдиха аякьа даву му паччахIлугърал цилва бакIрайн лавсъсса бурж бушиву баян бувссар.
[pullquote]Ниттил мазрал дарсру хушрай дихьлахьаврийн дуцаву – му оьрчIру ниттил мазрая махIрум баврийнсса ххуллу илкин буллалавур, му миллатрал пресса, луттирду, журналлу, поэзия, фольклор, театр, радио ва м.ц. хIура-чIура дуклакаврицIунсса кабакьур, цивппа халкь цивппашиврия лаглантIисса ххуллур, яни миллат занакъабикIай ххуллийн бувцуну нанавур. [/pullquote]
[dropcap]В[/dropcap]а давриву тамансса гъалатIру хьуну бунугу, аьмсса кьяйда – миллатирттал ихтиярду архIалшиву ва мазру хьхьичIунмай хъанахъавринсса шартIру дуруччаву – паччахIлугърал документирттай мудангу ккаккан дуллай бивкIссар ва му ххуллийх жард къакуну нанаву мазурдил хIакъиравусса политикалул кьяйдану язи дургьуну диркIссар. Ва иширацIун бавхIуну ххал буллан бивкIувкун, кIай дан ккаккан дуллалисса дахханашивурттугу, гьамин, жува язи бувгьуну бивкIсса агьаммур ххуллия къабуклакисса, ялунгума миллатру ва миллатирттал мазру хьхьичIунмай ва лавай хъанансса чаранну ххишала буллалисса дикIан багьлагьиссар.
[pullquote]Проектрай рязи къавхьуминнал тIайланма ккаккан бунни му проект миллатирттал мазру «лешлашаврин ва бухлагаврин» кумаг буллалисса душиву ва Конституциялул 68-чинмур статьялийсса 3-чинмур пунктрайн зиттийсса душиву. [/pullquote]
Ххал дигьин Думалувун дуллусса закондалул проектрай ккаккан бувну бур Аьрасатнал Федерациялийсса республикарттал паччахIлугърал мазру лахьлахьаву ва миннул дарсру дишаву хушрайшиврий (хушрайшиврул гьанулий) ва мунищала архIал Аьрасатнал Федерациялул паччахIлугърал мазрал (яъни оьрус мазрал) дарс дишаврин ва му лахьхьаврин зарал (зиян) къахьунну, щавщи биян къабивтун, щаллу дан (нани дан) аьркиншиву. Мукунсса зиян биявугу, проектрал автортурал пикрилий, республикарттай ниттил мазурдихмур къулагъас, аякьа ххи дуллай тIий хъанай дусса дур. Мунияту Аьрасатнал Федерациялий паччахIлугърал маз (оьрус маз) буруччинсса къулайшивунугу Аьрасайливсса субъектирттал мазру (нитттил мазру) хушрайшиврий лахьлахьисса тагьарданийн буцавриву «ляркъуну дур».
[pullquote]Ялун биян бюхъаймунил ццах учин увну, хъанахъимунил аьш-бакIгу аьщуйн щуну чIалачIи дурну, жула цIанихсса аьлимчунал чирчусса ва макьала «Илчилул» редакция ккалли дуллай бур лиххяврил ххуллийсса макьалалун. – Ред. [/pullquote]
[dropcap]М[/dropcap]унищала архIал, Аьрасатнавусса республикарттал (субъектирдал) цалва-цалва паччахIлугъралми мазру лахьлахьавугу чара бакъа лахьхьин багьлагьисса даражалий къадиртун, ваца ялунссаннун факультатив хIисаврай («ччарча лахьхьин, къаччарча къалахьхьин» тIисса кунна), цукунчIавсса ялуршиву, важибшиву дакъасса даражалийн дутан ккаккан дуллай бур.
Цамургу дан ккаккан дуллалисса дахханашиву: учкъулалий ниттил маз хIисаврай лахьлантIисса маз цумурдив язи бугьаврил ихтияргу дуклаки оьрчIал нитти-буттахьхьун ягу (лавайми классирттаву) цахьхьунна дуклаки оьрчIахьхьун дулун ккаккан дуллай бур.
[dropcap]В[/dropcap]а цIусса закондалул проектраву дан ккаккан дуллалисса дахханашивурттал Дагъусттаннал миллатирттан ва мазурдин, жулвамур миллатран – лакран ва мазран, культуралун, ми ва миллатрал аьдатру, ппухълунная жучIанна бутIурай дуркмур сахла даврин ва ялун нанисса никирттахьхьунгу тапшур даврин цуку-цукунсса шартIру дузал дуллалиссарив, мюнпатрансса ци дуссарив гьарцагу чулуха хъинну хъирив лавну ххал дигьин багьлай бур. Ми дахханашивурттал жунна ци дулунтIиссар, ссаву ссуссукьушиву хьун бюхъайссар, жува ми дахханашивурттал чун буцинтIиссару ва ссайн буккан бантIиссару? – укунсса масъалартту, хъирив лавну, ххал бивгьукун, жунма бигьану бикIантIиссар жулвамур ххуллу ва пикри язи бугьан.
Дагъусттаннай паччахIлугърал маз ишла хъанахъаврил ва кIанттулми мазругу аьркин буллалаврил дазурду ришлашисса закон дакъашиврул ца бакI-магъ дакъашиву, балжишиву дакъасса тагьар хьун дуллай дур. ПаччахIлугърал мазруну оьрус маз ва цинявппагу (?!) дагъусттан мазру баян бувну бур. Вагу ца бувчIин къабюхъайсса, мухIлу-хIин дакъасса ххараххуппалул ссигъа бур. Ва ишираву дагъусттан мазру цинявппагу «паччахIлугърал мазруну» ккалли буллалаву мяъна дакъасса, хIукьукь-элмулул термин хIисаврай ишла бансса, аслу бакъасса ва къабюхълахъисса махъ бур. Ттун бувчIлачIиссаксса, Дагъусттаннай паччахIлугърал маз – му оьрус маз бур, ливчIми мазурдил тагьар (статус) кьанундалул гьанулий хIисав дарчан, балжишиву дакъасса тагьарданул (статусрал) мазру кунма хъанай бур. Бюхъай ва ишираву Дагъусттан Конституциялий «паччахIлугърал мазруну» ккалли бувсса мазру – официалсса мазру кунма ккаклакисса 14-гу хьхьичIххуттайми (титуллайми, яъни чичрулулми) мазру язи бувгьуну бикIан.
Мукун бухьурчан, жучIава паччахIлугърал маз ца бикIан багьлай бур – оьрус маз, мунищала архIал официалсса мазрунугу чичрурдалми мазру хъанай бур. ЛивчIми мазурдил статус (кIантту), дазу рирщуну, ца чулухун рутан багьлай бур («ниттил маз», «ичIаллил, тIювал маз», «чичру дакъами мазру»…). Ванилссагу жунма, дагъусттанлувтуран, маслихIат ккавккун, кувннай кув бавкьуну бан багьлай бур. Жухлура му даву цайминнал къадантIиссар.
Мунияту ттул хьхьичIва-хьхьчIмур суалгу, гьамин, закондалий дан ккаккан дуллалисса дахханашивуртту ва статьялуцIун даркьуну дуссарив ягу дакъассарив кIул дансса бур. Ва суал, гьай-гьай, цайминначIагу, Аьрасатнавун духлахисса личIи-личIисса республикарттай ва субъектирдай хIасул хьунни, мунинсса жуаврдугу цанна ва тагьар цукун чIалачIиссарив бусласисса дуллунни.
Госдумалувун ххал дигьин дуллусса кIа закондалул проектрал Аьрасатнавун хъунмасса аваза багьунни, чIяву-чIявусса бяст-ччаллийсса ихтилатру гьаз хьунни. Му проектрая цивппа рязи бакъашиву тамансса субъектирттал (республикарттал) жяматирттал, ккураннал, аьлимтурал, чичултрал ва миллатирттал кказит-журналлал зузултрал, интеллигенциялул вакилтурал баян бувунни.
КIа закондалул проектрайн тамансса субъектирттал миллатирттал вакилтал – татар, башкир, чуваш, якут, аьсатIин, ингуш, мичиххич, чаргас, адигей, къабардин, къарачай, балкьар… – къарши бувккунни. ХIатта кIа проектрал уртакь-автортуравух ивкIсса Думалувусса мичиххичнал депутатнал Саралиев Шамсаиллул цалла къулбас махъуннай ларсунни.
Проектрай рязи къавхьуминнал тIайланма ккаккан бунни му проект миллатирттал мазру «лешлашаврийн ва бухлаглагаврин» кумаг буллалисса душиву ва Конституциялул 68-чинмур статьялийсса 3-чинмур пунктрайн зиттийсса душиву. Мукунсса законгу ниттил мазурдин къаршисса закондалун ккалли дурну, Аьрасатнал 12 региондалул «Ниттил мазурдийн къаршисса закондалийн «Нет!» («Бакъа махъ»!)» тIисса ккуран сакин дурунни.
[dropcap]М[/dropcap]яйжанссар, ялун бурувгун, кIай дахханашивурттаву бакIрайра нигьачIаву чIалай дакъари, амма кIайннул мукьахунмайсса оьрмулуву нигьачIавурттансса шартIру хIасул дуллалаврин кабакьаву бан най чIалай бур. Ваниву дур жула бучIантIимунинсса хъунмур нигьачIингу.
Шикку къулагъас дан аьркинсса кIанттурду:
1. Ниттил мазру «хушрай лахьлан бивкIукун, му лахьхьаврил ихтияр нитти-буттахьхьун ва оьрчIахьхьун (лававайми классирттаву) цахьхьунна дуллукун, занантIиссарив ми оьрчIру ниттил мазрал дарсирдайн ?
2. Ниттил маз лахьлахьаву, лавайсса даражалий дакъа, хIура дуклан диркIукун, миллатрал культура, ниттил мазрайн хъар къадурну, сахла хъанантIиссарив ва хьхьичIуннай хъанантIиссарив?
3. Миллатрал пресса (аьмну СМИ), литература, театр миллатрал оьрмулуву гужну ишла хъанантIиссарив ва миллатрал ми тIалав дуллантIиссарив?
4. Миллатрал маз хъамабитлатаву гужлан къахъанантIиссарив ва цуппа миллат уттавану бушиврухунсса дахчичрурду чIяру къахъанантIиссарив?
Укунсса ва вайннухава лавхьхьусса суаллу цайми-цаймигу хIасул хъанай бур. Миннунсса жуаврдугу Дагъусттаннал миллатирттан ва мазурдин, миннавухва лакрангу ва лакку мазрангу, мюнпатрансса ляркъуну ччива. Умудгу мунийнсса бур.
КIа закондалул проектрал хIакъиравусса ихтилатирттаву личIи-личIисса масъалартту гьаз буллай ва хIала бакьлай бия. ЦIана балжимур, язи бувгьумур масъала тIурчан, миллатирттал учкъуларттай ниттил мазрал дарсру дишавриясса, ниттил маз лахьхьавриясса ва ми мазру сахла бавриясса, буруччавриясса бур. Ми масъалартту ца чулухун бутаву, гьамин, учкъулалий ниттил мазрал дарсру дишаврицIун бавхIуну, аьмну цийнма мазрайн, мунил ялун бучIантIимуницIун бавхIуну бур, мазрал (ва цилва миллатрал) уттавашиврул масъалалийн хъарсса бур.
Аьрасатнал Федерациялул Дуккаврил закондалий дахханашивуртту дансса проектрал закондалийн мяниъшин дуллалиминнал цалва цIакьлин бувгьусса хIуччардайну кIай дахханашивурттавусса инкар бан аьркинсса кIанттурду аьч бувунни. ЛяличIину чIурчIав ниттил мазру «хушрайшиврул гьанулий» лахьлахьаву оьрмулуву нани дарчан, мунийну ниттил мазурдийн личIи-личIисса нукьсаншивуртту, ссуссукьушивуртту хьун най душиврий, мазурдил ялун бучIантIимунин хъунмасса зарал биян най бушиврий дурунни.
Ва ишираву, укунсса цаппара кIанттурдугу хIисавравун лавсун, хьунтIимур нигьачIавуртту дусса увкунни:
1. Ниттил маз «хушрайшиврий» ва факультатив хIисаврай дихьлахьаву – ттуршрахъул шиннардий жула ппухълуннал дудурсса миллатрал культуралул аваданшиву (ттуршамиашиву) лиян дуллалавур ва духлаган дуллалавур.
2.Аьрасатнавусса паччахIлугъралми мазру ва Аьрасатнал миллатирттал мазру «хушрайшиврийну» (вариатив ва факультатив хIисаврай) лахьлахьаву – му Аьрасайлив хIасул хьусса мазру чIявушиврул ляличIисса (уникалсса) чIалачIиндарансса нигьачIавури.
3. Нитти-буттал биялалий ягу хушрай ниттил маз учкъулалий лахьлахьаву му «ччарчан лахьланну, къаччарчан къалахьланну» тIутIавури. Миллатрал (халкьуннал), яъни цинявннан гьурттусса хъуслил заллушиву даву цувалусса исаннан ччимунихун бутлатаву – му, ссалчIав пикригу къабувну, жува бакъания махъ цимурца ратIух насуча тIисса пикрилуцIун кабакьу буллалисса шакъархьсса давур.
4. Ниттил мазрал дарс дишаврил масъала ца чулухун бутаврил иширавух нитти-буттахъул хIала буллай, миннал биялалухун бутлатаву дикIан къабучIиссар, гайми дарсру (математика, оьрус маз, физика, кьатIаллил мазру ва м. ц.) дишаврил масъаларттавухгу ми хIала бухлай бакъахьувкун ва ми дишаву миннал биялалалийн хъарну дакъахьувкун, аслу бакъасса ва биялну хъирив къалавну дуллалисса даву хъанахъиссар.
5. Ниттил мазрал дарсру миллатрал учкъулалий ва шагьрурдай хушрай дихьлахьаврийн дуцаву, кIура даен даву – му оьрчIру ниттил мазрая махIрум баврийнсса ххуллу илкин буллалавур. Укунмагу хIура-чIура бувксса миллатрал мазрал гьанурду хъиннува гьала-кIусу буллалавур. Ниттил мазурдил кьимат кьюкьин буллалавур.
6. «Хушрайшиву» – му миллатрал пресса, луттирду, журналлу, литература, поэзия, фольклор, театр, радио ва м.ц. хIура-чIура дуклакаврийн бувцуну нанисса, цивппа халкь цивппашиврия лаглантIисса ххуллур, яъни миллат занакъабикIай ххуллийх буцавур, бухлагавур.. Микку миллат, агьалинайн, жинс-бакI, диц-куц дакъасса, цалва мархри къакIулсса, ваца ттурзандалул журалийсса ккучундалуйн (манкъуртътурайн) бувккун, дунияллул гъунттулу къаличIантIиссар..
Ххал дигьлагьисса закондалул проектраву ниттил маз лахьхьаву хушрайну лахьлахьаврийн дуцаврия ихтилат бикIан къааьркинссарча, республикалий цалва ниттил мазру лахьхьаву чара бакъа (буржлув бувну, паризану, ялуршин хIисаврай) лахьлан аьркиншиврия бикIан аьркинссар. Гьамин, вана ва пикрилий авцIуну ур Ингушнал каялувчи Ю. Евкуровгу, яъни цумацагу ингушнан цалва маз лахьхьин ялувссар ва му ишираву цукунчIавсса «хушрайшиврия» ихтилат бикIан къааркинссар тIий ур. Мукуна тIий ур АсатIиннал хъунама В. Битаровгу. Ванал ттигъанну, июньдалул ахирданий, КIапIкIайлив аьсатIиннал жагьилтуращалсса хьунабакьаврий тIайланма увкунни, цума-цагу аьсатIиннан ва цувагу му миллатраясса ушиврия рязисса инсаннан (хIатта рязи акъаманангу) цала ниттил маз лахьхьаву чара бакъа бартбигьин багьайсса буржри ва ялуршинни, куну. Вава пикрилий авцIуну ур къабардиннал хьхьичIвасса хъунамагу, цIанакулсса сенатор Арсен Каноковгу.
Хъиривгу буссар
Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал
доктор, профессор