Ухссавнил Къапкъазуллал этнографикалул гьайкаллу

Базар кьини Гъумук. 1950-ку шинну

Аьраб, парс ва турк мазурдийсса

* * *
Ххирасса буккулт, цал утти­гу аьлтту дан кьаст лархIусса, хасну жула лакрал тарихрайн дагьайсса, вай материаллу ларсъссар хъунасса аьлимчу, къапкъазлахьхьу Леонид Иванович Лавровлул сакин бувсса, «Ухссавнил Къапкъазуллал этнографикалул гьайкаллу» тIисса луттирава.
Ухссавнил Къапкъазуллал щалва билаятрайхгу увккун, кьулчинмур ттуршукулул ххюцIалку шиннардий ва аьлимчунал цала луттиравун цачIун дурсса чичрурдал тарихийсса ва элмийсса агьамшиву багьа бищун къашайсса дур. Жуятувагу, жула ппухъруннаятугу хъинну хъунмасса хIаллай кIучIну бивкIмур, сайки азарда шинал лахъишиврий­сса тарихрайн багьайсса чIяву-чIявусса затру ва аьлимчунал дурсса хъиривлаявуртту сававну ялун ливчуну бур, цайми-цайми къапкъазлахьхьултран ва хъиривбизултран хъинну авадансса хан-хъусну хьуну бур.
Леонид Лавровлул, Гъумуксса хIатталлил кIалазурттайсса чичрурдугу дурккуну, кIа хIа­тталугу хасну щамхалтурал хIатталу душиву мяйжан бувну махъ, элмулунгу, дунияллунгу ххишала щак къаличIанну тасттикь хьуссар дянив ттуршукурдайсса щамхаллугърал хъун шагьрунугу, байтахнугу Гъази-Гъумучи бивкIшиву.
Муниннин тIурча, Дагъусттаннал тарихчичултралгу, цайми-цайминналгу, ваца мяйжан бувну чулийн бувксса зат кунма, ккалли буллай бивкIссар щамхалтурал мина-гьанугу, цуппа столицагу къумукьнал аьрщарай Таркилий (Азайнив) бивкIшиврун.

Хъусращиял хьхьичIвасса мизит

Вана цала Лавровлул чичлачимур: «Тарихчитурал дянив хIасул хьуну диркIун дия ваца щамхалтал гиччава найбунувасса къумукьнал династияр бивкIсса, мунил резиденциягу ччясса заманная шийнмай Таркилийри бивкIсса тIисса хIисав-ккал. Му пикри бакI дяйкьусса бушиву ашкарагу хьунни ХVI-ХVII ттуршукурдай ялапар хъанай бивкIсса щамхалтурал агьлу-авладрал хIатталу жун 1951-кусса шинал лакрал шяраву Гъази-Гъумук ляркъуну мукьах.

Щамхалтурал хIатталу Гъумук лякъаву чIявуми вих хьун къабюхълахъисса дия, хIатта мунилшиврий Гъумукун командировкалий тIайла увккун Да­гъусттаннал филиалданул аьрабист М. С. Саэдов, на бувсса докладравусса фактирдал хъирив лаяншиврул, ми мяйжансса бурив, бакъарив ххал баншиврул. Циван къахьуви, цал ялагу мяйжан хьуну бия жу кумургу, басмалий бивщуну бивкIмургу».

Вана укун, цамур чулданияту увкIсса аьлимчунал жунна тIиртIуну дур жула тарихрал язисса лажин, чIалачIи дурну дур жунна жула тарихрал гьайкал, чIалачIигу дурну дур ванияр ряхцIаллахъул шиннардил хьхьичIра. Жуварив, ми­ксса шиннардил мутталийгу, хIакьинусса кьинигу, кIа гьайкалданун багьайсса кьимат бищун бувару, кIа хIатталу, жула тарихрал хъуннасса памятник (Щамхалтурал-ХIатталу), ласун бувару, кьадиртун буру кIиккусса сагъну яхьуну ливчIми кIалабарзругу бунил кьанийх бишиннин, кIа тарихрал гьайкал щалларагу зия хьуну гьаннин.
Аьлимчунал луттиравасса вай чичрурдугу, лакку мазрайн накьлугу дурну, хьхьичIра рирщуну дуссия «ЦIубарз» журналданий. Утти цIуницIакул «Илчилий» рищун кьаст лахIавугу жулва тарих ва тарихрал ххазинасса гьайкаллу ядуллансса, дуручлансса гъирагу, чараннугу жувува ххишала къахьунххурав тIисса ца мурадрайссагур.
Руслан Башаев

Х-ХIХ ттуршукурдайсса чичрурду

65. Ккуллал райондалийсса Хъусращиял шяравалу.
Бухзаманнул мизитрал чIирай. Купи хатIлийсса чичрурдал сияхIраву кIицI ларгун дур М. С. Саэдовлул. Суратрайн бувну чIалай дур ва душиву, диакритикийсса лишаннугу дакъасса, купи хатIлийсса накьич журалул чичру. Чичрулул мурадгу бур укунсса:
«Канилусса гьарца зат, так ца акъа-акъасса, ххувсса Аллагь­наятур».

65-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву.
Лакрал билаятрай ва щалагу Сулакь неххал даралуву (бассейндалуву) кIа ялув кIицI ларгсса чичру хIисав хъанай дур ца яла хьхьичIазаманнул эпиграфикалул гьайкалну.
В. И. Абаевлул тIимунийн бувну, лакрал цайнма цала учайсса «лак» тIисса цIа дархIуну дур «лаг» тIисса терминдалуцIун. АьсатIиннал учайсса «ласг» тIисса махъгу «инсан», чув-адамина» тIисса мяъналийсса махъ бур. А. М. Аьлиханов-Аварскийгу дакI дарцIуну ур лакрал цайнма цала учайсса цIанил мяъна бакIрайра-бакIрай «инсан» тIисса мукъуцIун дархIусса диркIшиврий. Муниннин П. К. Усларгу ккаккан буллай ивкIун ур «лак» тIисса термин хъинну гъансса душиву жулла эралул дайдихьулийва Дагъусттаннай ялапар хъанай бивкIсса «леги» тIисса халкьуннал цIаничIан. Муналва хIисавравун ласлай ур гуржиял тарихраву цинявппагу Дагъусттаннал халкьуннал миф зумунусса бакIбуттану кIицI лаглагисса Лекос тIисса цIаничIансса «лакрал» гъаншивугу.

Лакрал щамхалтурал лишандалущалсса кIалабарз

Вай ххару чичлачисса ттун ттунмагу кIай кIиягу авторнал (В. И. Абаевлул ва П. К. Услардул) тIимур тIайлассану чIалай бур. Мунияргу ххишала, къабучIир цанничIа ца къадирхьуну кьаритан лакрал цIагу, лазгиял халкьуннал цайнма цала учай­сса «лезги» тIисса цIагу. ХIасил, цаппара къапкъазуллал халкьуннал социалсса цIардачIан гъан­сса лакрал халкьуннал цIанил пIякь бивкIун чIалачIи буллай бур Къапкъазрайсса халкьуннал дянив лак хъинну ччясса заманная шинмайва яхъанай бушиву. Ми та-бунугу шиккун бувкIун, ягу бизан бувну бивкIхьунссархха тIисса пикри бачIвасса пикрир. Къапкъазуллал бикIлил миллатирттал лингвистикийсса ца кулпатравун багьлагьисса миннал мазгу хъинну хъуннасса гъаншиву ду­сса бур чIаххуврайсса дагъусттан миллатирттал мазурдичIан.

Цала хъунмур пикри миг­рация­луцIун цIакь буллалими аьлимтурал лакрал халкь ча бувкссарив, цукун хIасул хьуссарив бувчIин буллай бур личIи-личIину. Масала, А. И. Бакихановлул пикрилийн бувну, лак бусса бур мукьва-ххюва миллат хIалану сакин хьусса халкьну: оьрус, гунн, авар, хазар, аьраб, хIатта хъунмур бутIагума хьусса бусса бур оьруснаяту. Ва тарихчинал бусласимур хIакьмуния цуксса архсса буссарив чIалайгу бур А. И. Бакихановлул буцлацисса ва ца хIуччалийнугума: «Ялун чIалачIисса сиккурал ва аьдатирттал дакъассагу, гъази-гъумучиял, кувннахьхьун кув ссалам буллалийни, гава оьруснал «здоров» тIисса мукъуха лавхьхьусса «ивзрав» учай».
А. М. Аьлиханов-Аварскийл хIисаврайн бувну, лак лявхъусса бикIан багьлай бур гуннаяту. Мунищала архIал, мунал бувчIин бан ччай ур лакрал ва цинявппагу Дагъусттаннал халкьуннал мазурдил генетикийсса гъаншиву душиву Гьиндусттаннал, Малайнал ва Архмур Баргъбуккаваллил мазурдищал.
Н. Я. Мардул 1917 шинал кIицI дурну дур лак хьхьичIазаманнул Урарту паччахIлугърая бувкIсса бикIан багьлай бур тIисса гипотеза. Му гипотезагу буниялану хIисавравун ласунсса зат дакъар.
С. И. Габиевлух вичIи диширча, лак цайми-цаймигу къапкъазуллал халкьуннащал архIал куч хьуну бивкIун бусса бур кьания зунттавунмай. Му куч шавугу хьуну дусса дур цирив ца ччя­сса заманнай, чIаххув-чIарахсса авлахъирттай ялапар хъанай бивкIсса, хъуни-хъунисса миллатирттая ядурцсса кIапIаллал кьюч бигьаву сававну. Ва пикригу, аьщуйн щусса цавагу хIуччалуцIун цIакь бувсса ба­къашиврийн бувну, хIисавравун ласунсса зат бакъар.
Муниярдагу хъиннура гьаваллавату ларсъсса дур А. ХIасановлул дуллалисса хIисавгу: ванал пикрилий, Дагъусттан билаятрайсса зунтталмур бутIуй жулла эра дучIаннинсса УII ттуршукулийн бияннин лавну щябивкIсса, кIанттул хьусса халкь къабивкIун бусса бур, цивппа цIана яхъанахъисса кIанттайн, яни Дагъусттаннал ухссавнил чулданийсса зунттачIан гъансса аьрщарая кIийнмай лахъсса зунттавун, ж. э. д. II ттуршукулий личин бувну бусса бур даргиял. Му бакъассагу, мунала аькьлулий, Къапкъазравун багьаннинсса лакрал ппухъру лявхъуну бивкIун бусса бур кувннивух кув хIала бувхсса куммухтал тIисса хетнал ва лаки тIисса шамуллал агьулдания, ва мукунма цайми-цаймигу къапкъаз халкьунная.
Вай цимурца цанницIун ца бавхIуну бур анжагъ хатIалий тIайла бавцIусса чIурдайну, лархьхьуну чIалачIисса цIар­дайну ва логика дяйкьусса хIисаврттайну.
Чин бюхълай бур: цIубутIуйва лакрал миллат сакин хьуну бур цIанакулсса кIирагу Лакрал ва Ккуллал районнал лагрулийсса аьрщарал территориялий. Му территориялул кьатIув салкьи хьуми шяраваллурдалмур тарих тIурча, хIисав бан багьлай бур мунияр махъсса иширан.
Дюкъул, Ялув-ЧIатлухъи, Бурши-Макьи, Щадун, Уручул, ЦIуликъян, Бархъал, Хъюл ва Шал тIисса лакрал щархъурду хъинну мюхчансса, цилла тIабиаьтралла дурсса, лакрал хъунмур миллат вив лавсъсса дазурдал кьатIув дур. Му хIакъи-хIисаврал жухьхьунна дуллайгу дур диялсса ихтияр, кIай ялув кIицI ларгсса щархъурду сакин шаву – му махъ-зуманивсса, цала чIаххуврайсса миллатирттал аьрщарайн лак бивзун бикIавур чинсса (рутIуллал, лазгиял, даргиял, яруссаннал).
Мунийн бувну бакIрайрасса лакрал территорияну ккалли дан багьлагьиссар, ЦIахъардал-Къуманивату дайдирхьуну, кьиблалул чулийннайсса Гъази-Гъумучиял Къуйсулул неххамачIницIухсса дара. Лакрал миллат миллатну лявхъунугу бикIан багьлагьиссар анжагъ вана ва бассейндалуву. Дагъусттаннайсса 1911 шиналсса цалла чичрурдаву оьруснал ца мусапир му чулданул хIакъираву вана укун буслай ур: «Бюхттул­сса ва лахъан-учIан захIматсса зунттал лагмара вив ларсъсса Гъази-Гъумучиял округрал бур чIаххуврайсса билаятирттайн буккан-бучIан бюхълахъиссса вари чинсса бувагу шанма ххуллу. Баргъбуккавал чулух – Хъусращиял, Хьхьургъиял щархъайхчинсса; баргълагавал чулий – Гъуниннал округрайн буклакисса, Увурдал, Мияйннал, ЧIухърал щархъайхчIинсса; Ухссавнил чулийгу – Щурагьиял шагьрулущал ххуйсса дахIаву хъанахъисса ЦIахъардал-Къуманивухчинсса.
Зунттал Дагъусттаннал вайми округирттах бурувгун, лакрал рельеф мадара кIукIлусса дур. Шикку дакъар, Гъуниннал, Яруссаннал ва Аьндиннал округирттай куннасса, вахIшийсса хъархъаллу, гъан хьуманавун ццах бутлатисса бюхттулсса муруллив. Мукунсса муруллив бур так Гъази-Гъумучиял округрал лагма-ялтту, миннул му мугъаятну вивгу лавсун бур, амма Гъази-Гъумучиял вивмур аьнттул рельеф тIурча, дур диялну паракьатсса, саргъунсса».
Бусан багьлай бур, ва чичрулуву авторнал кIицI бувсса Ла­кку улклул аьнттува чIаххувсса билаятирттайн буклакисса шанма ххуллугу муданмагу хIалусса ва сант дусса ххуллурдуну къабивкIшиву, цанбакъарча ми ххуллурдугу нанисса буну тIий бигьа бакъасса кIанттурдайх, чансса дакъану тIий миккугу цилла тIабиаьтралла сакин дурсса дайшишру, ми дайшишругу ччимур чIумал (хаснува хьхьичIавами заманардай) кIура даен дан бюхълахъисса дуну тIий ласун-ритан жапасса дазурдайн.
Ласунну, мисалдаран ЦIахъардал-Къуманивалу, цийхчIин лакрал щаллу дуллалисса Даргиящалсса, Анжиллащалсса ва мукунна цайми-цайминнащалссагу «хIалусса дахIаву». Ва дазуйсса ххуллу бувххун нанисса бур тиягу, шиягу бюхттулну гьаз хьусса кIива муруллул дянивсса ххярацулттивух, мунил утта-кIюлашивугу дурагу кIива-шанма шаттирал манзилданийсса дур. Му кьакьалул ухнилугу бур жиндралну къавхьа тIий гьузи лахълахъисса Гъази-Гъумучиял Къуйсулул аьтара. ХьхьичIазаманнай, ва цIанасса, автобус зананшиврул, ххяли ттириркIуну, чIирацIух бувксса ххуллу къабивкIсса чIумал, ххяллал чIамурдай цIанакул дахьа-дахьа итталун дагьлагьисса лекьрурду цIакьсса чIюйрдуну диркIсса заманнай, цавугу мудан ярагъуннилгу балгусса къарал-аьсас бивтун бивкIсса чIумал, гьай-гьай, га Къуманивухсса ххуллугу къабивкIссар гьан-бучIан хIалу дусса ххуллуну. Ччимур лахIзалий гай къумасса ххяллу кIура даен дан бюхълай бивкIссар щищачIав я гъан хьун, я ласун къашайсса дайгьузандарайн. Увкумунил ялун ххигу барча га цурда Къуманивалу дусса кIанттавату кияхуннайгу, урчIахуннайгу лирчуну душиву Лакку билаят вив ласласисса ххяллал ссиртругу, бувчIлачIисса зат бур цуксса захIматсса диркIссарив чIаххуврайсса миллатирттащалсса лакрал хIала-гьурттушиву. Къамуниярва бигьассагу, хIалуссагу бивкIун бур Яруссаннайн ва Лазгиянавун буклакисса гайми кIивагу ххуллугу.
Аввалданийрасса лакрал мина, территория, бучIир лащан дан зумардугу вирдай диркIсса ланжарттуха. Ца чулуха, мунил хъуннасса хIаллихшин диркIун дур, кIикку ялапар хъанай бивкIсса мюрщисса кьанну (халкь) цачIун бувну, ца миллатрайн кIура баен буван. Гамур чулухагу, мунил хъинну чан дурну диркIун дур чIахху-чIарахминнащалсса хIала-гьурттушиву. Цал уттигу чIурчIав дуллай, жува учинну: кIицI дурсса территориялул биялсса кумаг бувну бур личIи-личIисса жяматирттал консолидациялун, амма му процесс­рансса хъунмур багьананугу так ца му кIантту къавхьуссар. Мунинсса хьхьичIунмур багьанану хьуссар социал-экономикийсса шартIру.
Агарда IХ ва Х ттуршукурдай аьрабнал чичултрал тIисса «Гумик паччахIлугъ» мяйжаннугу лакрал билаят бивкIун бухьурча (вания бусанну гихунмай), Масудил бусласимунил жунма тасттикь буллай бур Х ттуршукулий лакрал диркIшиву цасса этносрал лагрулийсса сакиншин. Му исватгу хъанай бур Масудил кусса вай мукъурттийну: «КIай мютIи хъанай бакъар паччахIнайн, амма кIайннал бур цала хъуними».
Цукунсса диркIссар ислам кьамул даннинсса лакрал дин? Мунил ялувсса бувчIин баву жущара, чан-кьансса духьурчагу, дан бюхълай бур сайки ттигъаннунин лакрачIа яхьуну лирчIсса аьдат-эбадатирттайн бувну. Мукунссану хъунмурчIин хIисав хъанай дур анимизм ва магия.
Этнографикийсса хIи­саврттайн бувну, аьл­тту бан хъанай бур лакрачIа диркIшиву зунттайн, чарттайн, вацIрайн, чявхъа-гъарайн, ужагърайн икрам буллалаву. ЧIалачIиссаксса, цала оьрмулул ва ичIаллил багьу-бизулуцIун бавхIуну, лакрал диркIун дунуккар цаппара личIи-личIисса Аллагьтурайн­сса вих хъанахъавугу. Циняв бусурманнал учайсса «Аллагь» тIисса махъ бакъассагу, лакку мазраву дур Аллагь тIисса мяъналий ишла дайсса «Зал» тIисса термингу. ЦичIав гьанугу бакъанува, Н. Я. Маррдул му «Зал» тIисса махъ бахIлай ур халдуллал паччахIтурайн чайсса бивкIсса Сардур тIисса цIанил цалчинмур бутIуцIун. Цалчин, вай мукъур­ттил дянив дакъар цукунчIавсса фонетикийсса гъаншиву: му бакъассагу, халдуллал ва лакрал дянив бур хъинну хъунмасса чIумул ва аьламрал манзил, цурда Сардур тIисса цIагу бикIлилла цалла халдуллал да­къарча, му дур дуркIун Ассириянава. Ва кIилчингу, «Зал» тIисса махъ хъинну бигьану бувчIин буллай бур сагъ-саламатсса цила лакку мазрал, цивугу «Зал» ку­сса мукъул мяъна хIисав хъана­хъхисса «заллу» тIисса мяъналун.
Исламрайн бучIаннин лакрал дянив, чан-кьансса духьурчагу, ишлану диркIун дур ххачпарарас дингу, цурдагу шиккун Албаннава ва Гуржиянава ларсун бувкIсса. Масала, Масуди тIий ур, Гъумук кIанттул халкь ххачпарас бур тIий. Мува зат аьлтту хъанай бур цаппара бусалардаву ва аьдатирттавугу.
Махъсса чIумалсса чичрулул ккаккан бувну бур Гъумучиял Хъун-Мизит бувну бивкIшиву УIII ттуршукулий. 1396 шинал, бювкьу буллай, Тимур тIий ур, лакран цалла хьхьичIрасса Аллагьнайн вихшиврул цIаний цIанихну талатисса аьдат хъамадитала хьуну дур тIий. Амма Тимурдул чIумалва лакрайн «гъазигъумучи» чайсса бивкIун бур, яни дин-имандалул цIаний талатими тIисса мяъналий. Ча, тарихийсса литературалуву хъинну хъунмасса хIаллай лакрал УII ттуршукулий циняв цану ислам дин кьамул дурссар тIий бикIавугу махIатталсса зат ба­къар.
Амма Гъумучиял халкь ххачпарас бур тIисса Х ттуршукулийсса Масудил мукIрушингу, лак цачIана Гъумукун вяъзарду букку тIайла уккияра тIий тавакъю буллай бур тIисса ХI ттуршукулийсса Масуд бину Намдардул мукIрушингу ва мукунна Ккуллал шяраву ляркъу­сса Х-ХII ттуршукурдайн дагьлагьисса ислам дучIаннинсса чIумул гьаттардилгу цаппара тарихчитал кIункIу бувну бур цамур зуманицIунмай – ваца ХI-ХII ттуршукурдайнин ислам лакрал кьамул дурну къадиркIун дур тIисса кIанттайн бияннин. Амма , жул пикрилий, тIайлану чIаланссия, агарда жува учирча, лакрал аьрщарайн ислам ларсун бувкIун бур аьраб цивппа Дагъусттаннайн бучIайхтува, амма цила багьайсса куццуй ислам цIакь хьуну дур ХI-ХII ттуршукурдай куну. Хасну муна му чIумуйн дагьлагьиссагу дур Лаккуй ттинин ляркъусса яла хьхьичIарамур чичругу. Му чичру цурдагу, цIусса дин хьхьичI кьамул дурну дикIан багьлагьисса Гъумук къаляркъуну, ляркъуну дур перифериялий.

Хъиривгу буссар