ХIажиахIмад – ханнал нукар

Гъумучиял музейравасса репортаж хIисаврай

[dropcap]Л[/dropcap]акрал тарихраву чансса бакъар халкьуннал дянив бусалардавун багьсса, миллатрансса талихIран кунма лявхъусса вирттал. Миннавасса цану хъанай ур цал оьрму ччянива бусалалийн бувксса, ТIюванихиял шяраватусса ХIажиахIмад-хIажигу.
Ванаясса вай бусаларду чивчуну бур Аьбиди ХIайдаевлул. Ми чичайни ванал ишлагу бувну бур Сулайманов Малланал, АхIмадов Шамиллул, Чалавихъал Аьжал, АхIмадов МахIаммадлул бувсмур. Вай циняв ХIажиахIмад-хIажинал арсваврал ва душнил оьрчIру хъанай бур.


ХIажиахIмад-хIажинал тухум

ХIажиахIмад-хIажи увну ур 1824-ку шинал, бувтун бур цIанихну 93 шинайсса оьрму. Ванайн бияннинсса 13 никирал цIарду мяълумну кIулну дур. Гъумучиял оьнтIуллувусса вайннал хъунмасса тухумран къамачча­сса чIявусса къалякъинссар (ма­ччану бур Бюкь-МахIаммадгу, яни Рашкъухъулгу, Хъасси­хъулгу). Буттал буттахъая шиннай нанисса ванал нясав укун­сса дур: Имам-Шяпи, Жунайди-кьади, МахIачилав-кьади, Щайх-АхIмад-кьади, Амираьли-кьади, Ибрагьим-кьади, ХIажи-кьади, Юсуп-кьади, Щайх-АхIмад-кьади, Мямма-кьади (ванал уссу Амираьли-кьади). Амин (Хъун-Амин), ХIажиахIмад-хIажи.
Хъун Аминнуя шихуннайгу 6-7 ник хьуну дур. Укунсса тарих бусса, дяъвилул иширттаву итххявхсса, халкьуннаву чумартшиврул цIа дурксса Кьадинахъал тухумраву увну ур ХIажиахIмад. ХIажлийн лавгун, кIилчинсса хIажи ларчIукун, цIа бигьа-кутIасса дуллай, цIанил хьхьичIмур ХIажи тIисса махъ батIул хьуну, АхIмад-хIажи тIий бивкIун бур.

Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий, ца взвод хьунсса учирчагу, му тухумдалул чиваркI талай бивкIун бур, ца отделенияксса дяъвилия зана къавхьуну бур. Дяъвилул цIараву ливчIун бур: Амиров Мямма, Сулайманов ЦIагьармахIаммад, АхIмадов Загьиди, АхIмадов ХIажи ва цаймигу.
Дяъвилия чулахъ хьуну зана хьуну ур, 1941-ку шинал Москавлив чувшиврул парадрайгу гьуртту хьусса, Сулайманов Сулайман. Ххувшаврищал зана хьуссар, орден-медаллал хъазамругу чIюлуну: Сулайманов Малла, АхIмадов Абумуслим, АхIмадов МахIаммад ва цаймигу. Тухумрал яла ххуйми хасиятру тачIав духкъалагайссар учай. Ва тухумралгу виртталшиврул ва чумартшиврул къяртри духкъаларгун дур. Масалдаран, Малланал арс Кьурбан-Исмяил ур летчик хьуну, полковникнал даражалийн лавхъсса инсан. Лакрал агьулданун ххуйну кIулли Шамиллул арс Аьлил (Алеша), Кислав шагьрулий Дагъусттаннал халкьуннал ккурандалул ца ттарцIну хъанахъисса.

ХIажиахIмадлул ппу Амин маччанан дакIний ливчIун ур Хъун-Амин тIий, цанчирча, махъсса никирайгу Амин тIисса цIа ца-кIийлла тикрал хьуну тIий. ХIажиахIмадлул цала оьрчIангу буттал цIа дирзун дур. Хъун-Аминнуясса бусаву жучIанна хъинну чансса дирну дур. Амма миннуйнугу чIалай бур му ивкIшиву Лаккуй махъ нанисса кьадинахъал адимина. Бусурманшиврул тарап дургьуну уну тIий, хантуран къаччан хьунугу ивкIун ур му. Цала оьрчIругу ШамиллучIан аьрайн гьан бувну, цувагу бюхъайссаксса танан кумаг буллай ивкIссар тIар.
Лаккуй хантал баххана хъанай, хIурхIа-хIурхIа тIий, лак Аьрасатнал ихтиярданухьхьун лаглай бивкIун бур. Ханшиву Аслан-ханнайх дурккун дур. Цува Аьрасатнал паччахIнайн дакI тIайлану ушиву ххаралуннагу ккаккан дан, цала тIимуний бакъаминнащал энадрай уклай, танмихIру буллай ивкIун ур.

Мукуна Хъун Амингу кIаланнувун авкьуну ивкIун ур, цала мюрщисса кIия арснащал. Хъуними шама арс ШамиллучIа мюридталну бивкIун бур.
Ца кьини, кIаланнува бургъилун буккан бувну буна, ХIажиахIмад цала уссищал аьлахъ­лай, тIуркIу тIисса кIанай, Хъун Амин, хIалдания лаглай, къашавай хьуну ур. Тти ванан ва танмихI гьа­ссар куну, кIаланнувува Хъун Амин къуртал шайссарча куну, чIяву­кIулсса Аслан-ханнал гай итабавкьуну бур. Хъун Амин ца­ла ТIюванихсса мащилийн ивзун ур. Ппу инжитну усса бавну, ШамиллучIасса арсру кьюлтIну занан бивкIун бур. Му щуркIал хьуну Аслан-ханнан, ТIюванихсса къатригу гьануцIакул лекьа-пIякьу дурну, Хъун-Амингу кулпатращал КIубрав изан увну ур. Хъун Аминнул хIурмат лагма щархъаву хъунмасса бивкIун бур, ванал аькьлу-кIулшиврул, чумартшиврул га инсантуран ххирану ивкIун ур. КIубрав лая-къатлуву ухьурчагу, ганахасса аякьа оькки­сса къадиркIун дур. Хъиннува кьюлтIну арсру ши­ккунгу бучIайсса бивкIун бур.

Ханнал ясустурал ми заназишиву Аслан-ханнахь бувсун, гай бугьан ярагъуннищалсса къарал бивтун бур Урисил-БакIух. КIа хьхьунугу буттачIан дучрай увкIун ивкIун ур кIия арс. Зана бивкIун нанийни, Урисил-БакIух, кIюласса зунттал ххуллий, ца чулух ххяли, ца чулухгу мурлу бусса кIанай, уссурвавран къарал ххал хьуну бур. Уссур­вал, дучраятугу бувчIун, кьяпригу бувкьун, гайннащал цивппа биян най бакъашиву бувчIин буллай, ссаламгу буллуну, цала ххуллийх лавгун бур. Муния махъ ханнал Хъун-Амин цала Гъази-КкурчIал жяматрайсса къатравун изан увну ур, ца душнищал ва кIия мюрщисса оьрчIащал.

ХIажиахIмад КIулушацI цала вихшаласса хъамаллурачIа кьуръандалий ивтун ур. Душгу чIал къавхьуну щар буллуну бур.
Цал Гъумучату КIулушацIун хавар бувкIун бур Хъун-Амин накьлу хьусса. Ца Гъази-Гъу­мукун бияннуча, ачу, куну бур ХIажиахIмадлухь хъамаллураясса цаннал. Шавай увкIсса ХIажиахIмадлун ппу къуртал хьуну лявкъуну ур. Му чIумал ХIажиахIмадлун диркIун дур ацIния цара-кIира шин. Муния махъ ниттил ХIажиахIмад, КIу­­лу­­шацIун итакъаавкьуну, цина кумаг буллай шава ацIан увну ур. Шинну чIярусса дакъанугу, ганал диркIун дур хъунасса адиминал куннасса личIлулшиву. МуницIун, шин-кIира къакуну дянив ларгун, чурхгу бувккун най, хъун адимина кунасса хьуну ур. Ниттил канилу 14 шинавун ивну ур. Тухумдалул хъунма хIисаврай, ккурчIав щяикIан лагайсса ивкIун ур. ХIажиахIмад гъалгъа тIунгу хъинну пасихIсса ивкIун ур, ца-ца чIумал къужри ганал махIаттал байсса бивкIун бур цала личIлулшиврул, дунияллиясса хавар бушиврул, за кIулшиврул. Му бакъанугу, аьраб­рай мунал биялсса луттирдугу буккайсса бивкIун бур. Кьадинахъанний бивкIун бур яла бур увкусса личIи-личIисса луттирдугу.

ХIажиахIмад — чагурт

Ниттиуссил ХIажи-кьадинал ябацIу бувну, цала вихшала дусса, заргалшиву дуллали­сса чIаххучунащал Къувалаллал махIлалийн ХIажиахIмад чагуртну гьан увну ур. Хъуними арсругу ШамиллучIа талай, дахьа ччаннай авцIусса ХIажиахIмадгу чагуртшиврий най, хъинну къуману тIайла ув­ккун ур ниттил му.
ХIажиахIмад, нукIувагу ку­сса куццуй, гиччава най уна гьарзатрал хIисав ларсун, куртIну пикри байсса ивкIун ур. Ванал хIисав ласаву хIайвантрал, инсаннал ттурчIардил, базурдал чулухуннайсса куртIсса диркIун дур. ХIайвантру биххайсса, ли­ккайсса кIанайгу ванал пагьму хъунмасса бивкIун бур. Ванал бигьану лухIи хIайван вивх бичайсса бивкIун бур. Шяраву­сса гьан-санну дувултрал даврия хъинну хавар буну, миннул хъирив агьайсса ивкIун ур. Гьарца урттул мархха, чIапIи, тIутIи ванан кIулну диркIун дур. ЧIивинияцIа ванал хъунмур чIун яттичIа, гъаттарачIа, къурув ур­ттуй гьан дайсса диркIун дур.

Чагуртшиву дуллалийнигу, захIмат ххирасса ХIажиахIмадлул даймур бигьану ляхълай, заргалтал ваная хъинну рязину бивкIун бур. Шикку ХIажиахIмадлул бувну бур цала мугьру бусса арцул кIиссагу.
Ванал зана-кьулу шаву, марцIшиву, хъуниминнал увкумуний ацIаву ххира хьунсса диркIун дур. Заргалнал даву пагьмулий лахьхьаврищал, ванал бигьану ва ччясса мутталий азирбижан мазгу лавхьхьуну бур. ХIажиахIмадлуя рязину, гьарца зуруй ванан булайсса кIива шагьилул ялун аьппасигу букIлан бивкIун бур.
КIанттул инсантал вайнна­чIан букIлай, вай арцу-мусил усттартуран къакIулсса цичIав бакъахьунссар тIий, цайми иширттал ялувгу бучIайсса бивкIун бур.

Цал вайнначIан дуркIун дур авадансса хъамаллурал щар­сса, цила яру цIий, чани чан хъанай бур, вай хъин бансса чаран бара тIий. Жу яруннил хIакинтал бакъару, гьаксса кумаг бавияв, шайсса бивкIссания тIий, ус­ттартал ганихь мукъуй цащава га хъин бан къахьуншиву буслай бивкIун бур. ХIажиахIмадлул увкуну бур: «На хъин банна, ттуща ина хъин бан хьунссар», — куну.
Ванал, цува чагуртшиврий нанийни, нех лахълахъийни, ххуй бивзун, неххава бувчIуну, кIяласса чIучIри лавсун бивкIун бур. Гай хъинну хIуен бувну, гайннувух залакIгу дирхьуну, ­иттав бишинсса малхIан бувну, ганихьхьун буллуну бур.
Ца нюжмар, кIира къаларгун, яру хъин хьуну, чани бувкIун бур га хъамаллурал хъамитайпалун. Ххарину, вайннан дукралийн оьвтIий, магариш буллай бувкIун бур. Вайннал бюхъулул цIа шяраваллил агьулданувун дагьну дур, даврил ишру хъиннува къур хьуну бур.

Шанна шин ларгун ХIажи­ахIмадлуя хъинну оьвхъусса, чурххал журат дусса жагьил хьуну ур. Ва хъинну пикрирдаву ивкIун ур, цала нину, уссурвал цукун бурвав тIий. Нинугу ванах мякьну, хIалтIухъантурайн ялун бихьлай диркIун дур, арснахь шавай нану учара тIий.
Заргалшивугу лархьхьуну, ХIажиахIмад, шавай ачин кьаст лархIуну, хIадур хъанай ивкIун ур. Усттарнал янна-ус, бухар кьяпа, чиллу-чухъри ларсун, цала дурсса шанмурцIу мухIулттущал ва алгуну ур. Ххишалдаран, ванан ххуллухъиндаран ххюра къуруш арцулгу дуллуну дур. Му бакъассагу, ванал хьуну бур биялсса азихъру: кьура накIмачIлил, кьура метра читлил, гьухъри бансса яннарду. Вай гьарзат дишин улахъ бугьлаяр, цачIара цачIун хьу­сса ацIния цара къурушрах дучрал хIал кIулсса ХIажиахIмадлул хъинну авурсса чIава чу (тяйлуя ливчусса) лавсун бур, Ла­ккуй дучри гиккунияр ххирану бушиву кIулну. Му чугу ххуллийхва тимар буллай, Лаккуйн нанисса хIалтIухъантуращал зана хьуну ур. Дулттияллил ххуллийх бувкIун, шагьрулувун цила аьдат­рай цIан ларкьуну бувххун бур.

ХIурхIа мизитрацIух хьуну шавай лавгсса ХIажиахIмадлун цала къатри ляркъуну дур ма­гъив вив дагьну, леркьун, дарвазалух нузан кIанттай чарттал чIира бувну. Нину гиву къадацIайшиву бувчIуну, чIирагу зевххуну, чугу буххан бувну, магъи сагъмур кIанттул лув варсигу ливчуну, уттуивхьуну ур. Гьунттихавай му увкIшиву чIаххурайсса ХIажи-Мисидухъал щарссанин ххал хьуну, ласнахь увкуну бур: «Аминнул ятин увкIун урча, га шавай уххан ува», — куну. Анаварну мунал ниттиуссийн ХIажикьадинайнгу хавар бувну бур. Ва уцин увкIукун, ганал бувсун бур нинугу лая-къатлуву душиву, чIивима уссугу, апатI хьуну, накьлу хьушиву.
Тти ниттил хьхьичI авцIуну ур журат дусса, гьарзатрал­сса бан бюхъайсса жагьил. Мугу диркIун дур 1841-1942 шин.
ШамиллучIа мюридтал­сса ХIажиахIмадлул уссурвалгу, диндалул цIаний биллай, шагьид хьуну бивкIун бур. Тти ниттил ва ца ливчIун ур.