Социал хIаллихшинну гьарза хьунни

lsf_112014-ку шинал декабрь зурул 28-нний кьамул дурсса 442-мур номерданулусса, «Аьрасатнал агьали социальныйну буруччаврил гьанурдая» тIисса Федерал закондалуву ккаккан дурну дур ххуйчулиннайсса чIярусса дахханашивуртту. Вай дахханашивурттая цIуххин на хьунаавкьуссияв райондалул ЦСОН-лул директор Рамазанов Арсен ХIасаннул арснащал.
— Вилва пикрилий, цIусса Закон кьамул даврил чулухуннайсса чарабакъашиву ци хьухьунссар? Уттинин щуруй диркIмур Закон чIумул тIалавшинна биттур дуван къахъанай диркI­ссарив?
— ЦIананин щуруй диркIссар, «Аьрасатнал агьали социальнайну буруччаврил гьанурдая» тIисса, 1995-ку шинал кьамул дурсса, 195-мур закон. Мунийн бувну агьали социальнайну буруччаврил масъалартталсса буллай бивкIссар Федерал центрду ва регионну. 2005-ку шиная шихуннай му даву дуртссар субъектирттал хъачIунттайн, цалла-цалла каширдах бурувгун дачин дуллан.
Ттул пикрилий, цIумур хъанахъиссар хъинну агьамшиву дусса, цила чIумал кьамул дурсса законну. Ваниву чIалачIи бувну бур цIанасса чIумал хъанахъимур. Чара бакъашивуну ккаккан дуллай бур агьалинан социал хIаллихшиннарду дуван багьлагьишиву. Аьщуйн щун дурну чIалачIи дурну дур хIаллихшиннарду дуллалисса идарарттал жаваблувшиву. Закондалул мяъна-мурадну хъанахъиссар Аьрасатнал билаятрай агьалинан ца ку­ццуйсса социал хIаллихшиннардал кьарал дикIан багьлагьишиву. ЦСОН-лул зузалт ва закондалух ялугьлай хъунмасса хIалъя.
— ЦIумур Закондалуву янин чIалачIими цIушиннарду, вил пикрилий, цуми дур?
— Ва Закондалувусса цIушиннану хъанай дур инсаннал оьрму ххуйну бутлатаву мурадрайсса шартIру щаллу даврил чулухуннайсса тIалавшинна душиву. ХьхьичIмуниву дуссия «Оьрмулул захIматсса иширттахьхьун иривсса инсан» тIисса калима. ЦIумуниву бур «Социалныйсса мурад бартбигьаву дуван, мюхтажсса инсаннан» тIисса махъру. Мунищала архIал чIалачIи бувну бур социальнай­сса хIаллихшиннардал журарду: ичIаллил, цIуллу-сагъшиву дуруччаврил, оьрмулух ябитаврил, педагогикалул, ихтиярдал, кIулшиву дулаврил ва цаймигу, инсаннан кумаг баврил чулухуннайсса, давурттив дуван. Шиккува ккаккан бувну бур инсан зунсса кIанттул щаллу аврил ва цаймигу масъалартту. Ванийну чIалай бур чIявусса агьалинаща социальнайсса хIаллихшиннарду ишла дуллан бюхъантIишиву.
— ЦIумур закондалуву да­къар «ЗахIматсса оьрмулул иширахун агьаву» тIисса калима. ХьхьичIмуниву му дуссия гьанумурну. Мунихлу цIусса закондалуву ци дур?
— ТIайламур бусан, хьхьичIмур закондалувусса калима мяъна дурчIин захIматсса, чIявуми социал зузалтраща лаласун къашайсса, ччимур чулиннай даччин дуван бюхъайсса дия. ЦIумур закондалуву тIурча балжину чIалачIи бувну бур, цукунми инсантал ккалли бувай­ссарив социальнайну буруччаврих мюхтажшиву думиннан. Муниясса бувчIинбавуртту дур закондалул 15-мур статьялуву. 2015-ку шиная тинмай социальныйсса кумаг ласлантIиссар: цIуллу-сагъшиврул хьхьара хьуманал, цала-цува лазилакьи уван къабюхълахъиманал, цIунцIия хьуманал, оьрмулул угьара хьуманал, мушакъатманал, мушакъатсса оьрчIру ва бугьарасса инсантал бусса кулпатирттал, даву дакъа личIаврийн бувну, маэшатрал чулуха щаллушиву дакъанал, нахIу-хIалашиву дакъасса кулпатирттал. Янилу бикIантIиссар наркомантал, хIан хIачIулт, арцух тIуркIурдай буккулт бусса кулпатру.
— ЦIумур закондалуву тIий бур хIаллихшиннарду щаллу дулланшиврул, гьарца мюхтажманан цанналусса программа дикIан аьркинссар тIий. Му программа щил дувантIиссар? Му агьалинан аькьувалунсса цIушиннарагу дакъарив?
— ТIайланма учин, цIусса закондалул социальныйсса хIаллихши­н­нарду дуллалиминнан къулайсса шартIру щаллу дуллай дур. Социальныйсса хIаллихшиннарду щаллу даврил чулухуннайсса цанна-цанна хасъсса программа дикIантIиссар. Ва программалул цукунсса форма дикIанссарив Аьрасатнал хIукуматрал ккаккан дурну дур. Му цурдагу 3 шинайсса дур. Цурда программа щаллу дуван буржлув бувну бур жул центр. Му щаллу дувантIиссар мюхтажманал аьрза чивчуну махъ ва га социал хIаллихшиннардах мюхтажну ушиву чIалачIи бувну махъ. Му программалуву чIалачIи буллалиссар, социальныйсса хIаллихшиннардил журалущал, мунил лагру ци кьяй­далий дуллантIиссарив, ци чIумал дуллантIиссарив, цукун­сса шартIирдай дуллантIиссарив. Агарда хIаллихшиннарду ласласима ца кIанава цамур кIанайн ялапар хъанан ивзун гьарча жулла республикалул вив, мунал хасъсса программа ишла дуллантIиссар цIуну ялапар хъанахъимур кIанай даххана къархьуну.
— ЦIусса закондалийн бувну социальныйсса хIаллихшиннарду щинни щаллу дуллантIисса?
— Цалчин балугъравун биян бувасса оьрчIан, личIи-личIийсса иширттайну, миллатирттал дянив хьусса, ярагъ ишла баврийну зараллу хьусса инсантуран, къатлувасса ца инсаннан яхъанан бюхъайсса лагрулул къажанжулияр чансса думиннан.
— Социальныйсса хIаллих­шиннарду щаллу даву миннан чуври дуллантIисса?
— ЦIусса закондалий аьщуйн щуну чIалачIи бувну бур социальныйсса хIаллихшиннарду щаллу даврил личIи-личIисса кьяйдарду. Мюхтажминнал ужагърай, бачIи стационарданул кьяйдалий ягу стационарданул кьяйдалий. Шикку ихтилат наниссар муданма­сса, чIумуйнусса ягу нюжмардул мутталий, 5 гьантлий социальный идаралуву дяхттагу, хьхьувайгу яхъанахъаврия.
— ЦIусса закондалул 22-мур статьялуву дур «социальное сопровождение» тIисса калима. Ванил ци тIиссар?
— «Социальное сопровождение» калима хьхьичIмур закондалуву ишла дуллай бивкIссар аьмсса хIаллихшиннардил лагрулуву. ЦIусса закондалуву му личIи дурну дур. «Социальное сопровождение» цIусса закондалийн бувну хъанахъиссар хIаллихшиннардавун къабагьлагьисса медициналул, педагогикалул, психологиялул, законну дуруччаврил ва цаймигу кумагру буллансса дахIаву сакин дуллалавуну, мюхтажманал ва личIи-личIисса идарарттал дянив. Жу дуллантIиссару ми давуртту мюхтажманащал архIал.
— Закондалуву бур социальныйсса хIаллихшиннарду давривух гьуртту хьун бу­чIи­ссар коммерциялущал дахIаву дакъасса сакиншиннардин ва ишбажаранчитуран тIий. Вил ци пикри бур ва иширал ялув?
— Ттул пикрилий, цIусса закондалул тIитIлай бур гьартасса ххуллу мюхтажминнан кумаг буван ччисса инсантурал хьхьичI.
— Му давривух хIала уххан ччиманаща бюхъан­тIиссарив?
— Социальныйсса хIаллих­шиннарду дуллан ччиминнал реестр дузал дувантIиссар. Му реестрданувун багьаншиврул, инава ишбажаранчи ушиврул лицензиярду ва цайми тIалавшиннардал чагъарду бикIан багьлай бур. Мукунна ххи хьун тIий дур жяматийсса ялувбацIаву.
— Социальныйсса хIаллих­шиннарду щаллу даврин ишбажаранчитурал харж дурсса арцул компенсация булаврил низам цукунсса дикIантIиссар?
— Компенсация буллантIиссар ялув кIицI дурсса реестрданувун агьсса, ишбажаранчишиву дуллан аьркинсса лагрулул документру бусса, паччахIлугърал заказрал 10 давривух гьуртту хьусса ишбажаранчитуран ва коммерциялуха къазузисса сакиншиннардан. Му мюхтажминнан кумаг був­сса хIаллихшиннардил тарифру дикIантIиссар министерствалул цIакь дурсса кьяйдалийсса.
— Агарда инсаннан, социальныйсса хIаллихшиннарду дузал дувайсса зузалал чулуха кумаг мугьлат бакъа, анаварну, документ­ру щаллу буллансса чIун да­къа, аьркин багьларча, му масъала цукун щаллу буллантIиссар?
— ЦIусса закондалий му масъалалунсса жаваб укунсса дур. Нажагь мукунсса иш хьхьичIун багьарча, ккаккан бувну бур анаварсса социальныйсса кумаг буван, документру щаллу къабувнува. Учиннуча укра­сса дукралул, янналул щаллу аву, чарабакъа ласун аьркинсса кьай-кьуй, даруртту ласун арцуйнусса кумаг баву.
— ЦIусса законну оьрмулувун духлахиний агьалинал дакIурдиву вас-ццах хIасул хъанан бикIай, ми законну хайрданунсса хьувивав, заралданунсса хьувивав тIисса…
— Мукунсса вас-ццах инсантурал дакIурдиву хIасул хъанахъиссар, хаснува жул даврил биялалувун багьлагьиминнал. Ми буну тIий социал хIаллихшиннардих мюхтажсса инсантал. Ттуща кьянкьану учин бюхъанссар, цIусса закон оьрмулувун духхаврийну, социальныйсса хIаллихшиннарду ласайминнан цукунчIавсса зарал къахьунтIиссар куну.
— Федеральный центрданул цIусса закон кьамул дуллалаврийну чIалачIи хъанай бур жулла республикалий хъуннасса даву дуван багьлай бушиву. Му закондалул гьарца статья шашан бувну оьрмулувун буккан буван. Му масъалалул хIакъираву ци учинна?
— Ттун кIулссаксса, жулла рес­публикалий най дуссар давуртту муна му закон кьамул даврицIун дархIусса. Мяйжаннугу ва закон дур чIявусса инсантурал хIал-ахIвалданийн хъар хъанахъисса, чIярусса хъиривлаявуртту дуван багьлагьисса. Республикалул Халкьуннал Мажлисрал ва закон кьамул дурну махъ, ттул пикрилий, агьали социальнайну буруччаврил даву дагьанссар лавайсса даражалийн.
Ихтилат бувссар
ХIажимурад ХIусайновлул