Ниттил маз лахьхьиншиврул

book1Ниттил мазру ябаврил, ми ххуйну лахьлахьаврил хIакъиравусса гъалгъарду чан хъанай бакъанугу, му масъалалул ялув мяйжаннугу зий чIалай ба­къар, зун бюхъайсса пишакарталгу, чан хьурча бакъа, чIяву хъанай бакъар.

ЦIа даххана дурсса педагогикалул кадрардал квалификация ларай дай институтрал, ДИПКПК-лул (уттисса Дагестанский институт развития образования – ДИРО) му чулухуннайсса даву цукунсса дуссарив ттун къакIулли – учительтурал лакку мазрал кIулшивуртту гьаз дансса курсру щил буккайссарив, цукунсса луттирду миннан кумагран итабакьайссарив, хьхьичIунсса учительтал ца буссарив, личIи-личIисса цIарду ларсъссагу, 1-мургу, высшийгу квалификация дуллуссагу бухьунссар миннаву. Цала хьхьичIунсса опытрая миннал бусаван аьркинни, лакку кказитирттай бикIу, журналданий бикIу – цамур кIану бакъархха яла му масъала ххал бигьлансса, пишакартуран мюнпатсса ихтилат бансса. Гьартану жяматран кIулну къадикIай мазурдил олимпиадартту цукун хьуссарив, миннуй цукунсса суаллу бивкIссарив, личIи-личIисса конкурсир­ттай миннал цукунсса давуртту чирчу­ссарив. Ца ххуллухь жула кказитрай рирщуну дия лакрал литературалия чирчусса ца ученикналли тIисса даву, амма цурда ученикнал чирчусса дакъашиву аьлтта чIалай бия.

Университетраву лакку мазрал отделение зий дур 1987-ку шиная шиннай. Лакку мазраями дарсру дихьлансса преподавательтурал масъала захIматсса буну, ва отделениелий зун на бувкIссияв 1990-ку шинал. Лакку мазрайн дагьайсса царагу дисциплиналул я программарду, я учебникру бакъая – ми аьркинни лакку мазрайсса бикIан, ттининту чирчуми лакку мазраясса элмийсса давуртту тIурча дур оьрус мазрайсса. Ттущава бюхъаймур буллай бивкIра. Амма ттуцIунна хъар дахIинсса, лакку мазгу кIулсса, мазраясса элму багьайсса куццуй лаласун шай­сса цучIав акъая, цIанагу акъар. Масала, цIана дуккаврил программалуву лахьлахьиссар лакку мазрал практикалул курс, ттизаманнул лакку маз, лакку мазрал стилистика, лакку мазрал диалектология, лакку мазрал история, лакку мазрал дарс дишаврил методика. Миннуву яла агьаммур курс бур ттизаманнул лакку мазрал курс. Мунил программагу чирчуну, лакку мазрай щалва курсирал лекциярдугу, учебно-методический комплексгу (тестру ва личIи-личIисса заданиярттугу дусса) буссар сакин бувну. Цалунмасса учебник буккан бан уттигу каши къархьунни. Амма бивщуну буссар ла­кку мазрайсса фонетика, синтаксисраясса цалчинмур бутIа – калима (словосочетание) ва миннуцIун бавхIусса масъалартту ххал бигьлагьисса бутIри. Оьрус мазрай буссар ттула диссертация гьанусса глаголданиясса пособиягу.
Мазрал историялул программагу сакин дурссия, амма му хъинну хъирив лаян аьркинсса, бигьану дузал бан шай­сса курсгу бакъар. Махъсса шиннардий ттущара хъунмур нагрузкагу ларсун, зунгу битлай бакъахьувкун, му курс щаллу бансса мажал ттул къавхьуна. ЦIана студентътуран лакку мазрал история цукун лахьхьин буллай буссаривгу ттун къакIулли – щаллу бакъасса ттул лекциярду хьхьичI дуклай бивкIми студентътураща лавсун, миннуй гьашиву дуллай бусса ххай бура.
Бувагу ххал къабивгьусса, амма циняв лакку мазраха зузиминнал давриву аьркинсса курс бур стилистикалул курс­гу. Муниха зун бюхъайсса специалистгу ттун чIалай акъар. Диссертацияртту чичулт ччиссаксса бур, амма мяйжаннугу элмулуха зун шайсса ахттарчитал миннаву бакъар.
ЦIана лакку мазрал отделениелий дуклай бивкIсса студентътурава лакку мазрал дарсру дихьлахьими хъунмурчIин заочныйну дуклай бивкIми бунуккар. Мукун ларсъсса кIулшивуртту тIурча мяйжансса кIулшивурттан ккалли дан захIматри – хъинну чансса ссятру ду­ссар, цайнува цивппа хIадур хъанансса луттирду бакъассар, дипломрал давур­ттугу, экзаменнал кьиматругу буссар машан лавсъсса.
Мукунсса, дипломру канихь бунугу, кIулшивуртту хьхьарасса учительтурал квалификация кIа ялув кIицI лавгсса институтрал сакин буллалисса курсирдайгу цукун гьаз байссарив ттун къакIулли. Институтрал сайтрайн був­ххун, лакку мазрайн багьайсса тестру ххал бувссияча, миннул башбатаршиврул махIаттал бувунна. Мукун ххал дур­сса кIулшивурттайнуривав тIиссара миннал квалификация гьаз дайсса? Ми суаллу школалул учебникрал хахлива бу­ккайсса бакъар, бур цичIав мяъна да­къасса, ччитри хъянсса суаллугу. Ми щил чивчуссарив, миннул рецензент цуривгу бивхьуну бакъар. Бургияра зува, масалдаран, вай суаллах:
I. Лакку мазраву махъру хIасул шайссар: 1) шанна журалий, 2) мукьра журалий, 3) ххюра журалий.
2. Кумаграл глаголлуну хъанахъисса: 1) союз, 2) бутIа, 3) глагол, 4) наречие.
3. Чув? Чун? Чунмай? ЩичIа? СсачIа? тIисса суаллахьхьун жаваб дулайссар: 1) шаврил падеж, 2) кIанттул падеж, 3) бусаврил падеж.
4. Баргъ, дуниял, кIулши, яхI — вай существительнирду ишла байссар: 1) ца аьдадрай, 2) чIяру аьдадрай , 3) кIирагу аьдадрай
Шикку итабавкьусса гъалатIирттая ихтилатвагу къабанна (масала, жура – бур группалувун, 3-мур классравун багьай­ссар), цивппа суаллал кьаридшиврух бурги – я аькьлу чIалачIи бансса, а пикри бан уллалисса, я школалул учебникрая тихуннайсса кIулшивуртту ккаккан дуллали­сса суал цавагу бакъассар.
Тагьар укунсса духьувкун, ттунма кIулмуния лакку мазрал учительтурангу мюнпат хьунхьуви тIий, ттун пикри хьунни жула кказитрайхчIин учительтуран­сса лакку мазрал грамматикалиясса курсру бачин бан. Вайннул темардугу ца низамрай, фонетикалия дайдирхьуну, синтаксисрайн дияннинсса дакъассарча, лакку мазрал учебникирттаву, школалул программарттай ххуйну хъирив къалавсса, оьрус мазралмур учебник таржума баврийну гьашиву дурсса темардур.
Ва даву кказитралгу, лакку мазрал дарс дихьлахьисса учительтуралгу хъин чулий кьамул данхьуви тIисса пикригу буссар. Гьаксса ччива цIана школалий лакку маз дихьлахьисса учительтурал вай ттула лекциярттал хIакъираву цаламур пикригу бусарча, цала дарс дишавриву ляркъусса ххуйсса кьяйдардаягу бусаварча.
Туну утти, бисмиллагьгу увкуну, байбишинну лакку мазраву уттигу ххуйну ялун личин къабувссагу, цалийн къабувкIссагу масъаларттаясса ихтилат.
Бюхъайссар хьунадакьин циняннал ишла къадайсса терминну. Элмулуву чара бакъа цинна хасъсса терминну ишла дайссар. Миннуву цаппара жура ласару оьрус мазрава, амма ми лакку мазрацIун даркьуну къадикIай. Масала, «предложение» тIисса лахъисса махънияр (лакку мазраву чIявуми махъру бур ца, кIива, шанна никирая хьусса) къулайну чIалай дур «жумла» тIисса термин. «Словосочетание» лакку мазрайн таржума дурну дур «бавхIу махъру» куну, амма словосочетание ца дуний, ва термин (чIяру аьдад хъанай) ишла дан бюхълай ба­къар. Мунияту «калима» тIисса махъ ва терминдалул мяъналийгу ишла барча, зарал къахьунссия, на мукун ишла буллайгу бура. Туну яла чув лякъинтIиссар аьркинсса терминну, личIи-личIисса мазурдива къулайми, жула мазрацIун дакьайми ишла дарча дакъа? Бюхъавай цIуну ишла дуллалисса терминну дурчIин дурну дуссар.

I-мур тема

I.Гъалгъалул мурад хIисавну личIи байсса жумлардал журарду
Цумур бухьурчагу мазрал дязанаву уссар гъалгъа тIисса инсан (I-мур лицо – на, жу). Бусласимунил циняв дуцинну (единицарду) дайдишайсса мунаятур. Масала, грамматикалуву чIун ккаккан дайссар му инсаннал ихтилатрал чIун хIисавравун ларсун: цIанасса чIун – му ихтилатращал архIал хъанахъимур ягу хьуну къуртал хьумур (чичлай ур, чивчунни); ларгсса чIун – му ихтилатраяр хьхьичI хьумур ягу хъанай бивкIмур (чивчуна, чичлай ия); дучIантIи чIун – му ихтилатрал хъирив хьунтIимур (чичинна, чичинтIиссар).
Гъалгъалул гьурттучину хъанахъи­ссар вичIи дирхьумагу (2-мур лицо – ина, зу), му акъахьурча, гъалгъалул мяъна дакъатIий (чивчумур текстравугу уссар му ласласима, ккалаккима). Гъалгъалуву гьуртту бакъами, амма ихтилатравусса иширттаву цавува гьуртту хъанахъими, инсантал бунугу, затру дунугу, ккаллиссар 3-мур лицоран. Му лицорал мяъна дуссар цIардавугу (существительныйрдаву, миннун кIанай ишла бувсса цайми гъалгъалул бутIраву), цIанинкIанайминнувугу (цув, ва, му, та, кIа, га).
Гъалгъалуву гьуртту хъанахъиминная бусласийни, ишла хъанай дур I-мур ва 2-мур лицордал формарду (на чичлай ура, ина чичлай ура). Ихтилат гъалгъалул гьурттучитурая бакъаний, ишла хъанай дур 3-мур лицорал формарду (на увкI-ра, ина увкIун-на – оьрчI (та) увкIун-ни).
Ми гъалгъалул гьурттучитурацIун бавхIуну буссар ишру хъанахъисса кIанугу. Гъалгъа тIима усса кIану – ши­кку, муначIан гъанмур зат – ва; вичIи дирхьума усса кIану – микку, муначIан гъанмур зат – му; гъалгъалуву гьуртту ба­къами, амма ихтилат цаятуми затру ду­сса кIану – тикку, кIикку, гикку, цирда затру – та, кIа, га.
На, цIана, шикку – вайри циняв грамматикалул дуциннал дайдихьу. Муниятур «эгоцентризм языка» (эго «на»), «антропоцентризм языка» (антропос «инсан») тIисса понятияртту элмулуву ишла хъанахъисса.
Гъалгъалул мурадгу бавхIуну буссар гъалгъатIиманал тIалавшиннацIун. Мунан ччай бур я цанма кIулмур вичIи дирхьуманангу баян бан, мунангу кIул бан – мукун ишла хъанай дур бусай жумларду. Цанма къакIулмур, амма вичIи дирхьуманан кIулмур муная бавну ччисса чIумал, ишла хъанай дур цIуххай жумларду. ГъалгъатIиманан тIалавмур вичIи дирхьунал бан аьркинсса чIумал ишла хъанай дур амрулул ва нагьиврал (къадагъалул) жумларду. Бусай жумлардал ва амру-нагьиврал жумлардал дазуй кунна лакку мазраву дур гъалгъатIиманал хьулдания, тамахIрая, цащава бан къахъанахъисса, амма хьуну ччисса иширттая бусласисса жумлардугу. БусайминнучIан гъанни тамахIрал, хьулданул жумларду (ЗанабикIанхьуви жула щархъавун барачат!), амру-нагьивралминнучIан гъан хъанай дур зукьлу-зайлул жумларду, миннувусса глаголданул формардайн школалунсса грамматикалуву «чIачай наклонение» куну бур.
«Наклонение» тIисса терминдалул мяъна хъанахъиссар бусласимунил дунияллуцIунсса дахIаву грамматикалул ярагъуннийну (личIи-личIисса формарду дузал хъанахъаврийну) ккаккан даву. Му дахIавугу гъалгъатIиманал иттах, мунан чIалачIисса куццуйри ккаккан дайсса. Му дахIаву дикIан бюхъай­ссар гъалгъатIиманан мяйжанну, тIайлану чIалачIисса ( гъарал лачIлай дур), ягу щакирайсса, тIайлану кIул бакъасса (гъарал лачIлай дунуккар), ягу хьуну ччисса ишну чIалачIисса (гъарал лачIунхьуви) ва м.ц.
Гъалгъалул мурад ккаккан баву бавхIуну буссар наклонениярттал журардацIунгу. Лакку мазраву наклоненияртту гьарзасса дуссар (чанна-чанну – 9-10). Миннуву царай дархIуну дуссар бусаврицIун (увкIунни, увкIхьунссар, увкIнуккар, увкIхьуви; учIанссия, учIантIиссия ва ц.), царай – цIуххаврицIун (увкIрив?, учIавав?, увкIривав?, увкIххурав? ва ц.), царай – амру-нагьиврацIун (ухьхьу, маучIара ва ц.), царайгу – хьул-тамахIрацIун (хъинну учIаннав!, увкIния, увкIсса хьурдай ва ц.).
Гьай-гьай, уттавасса гъалгъалуву, цурда гъалгъалул стильдануву, ми наклонениярттал мяънарду ранг-кьачIа хъанай, даххана хъанай, цаннин кIанай ца ишла хъанай дикIайссар. Масала, цIуххай жумларду ишла дурну дикIай бувну ччимур бусласисса мяъналийгу (Къаухханнав жуннийн? – «Ухху» тIисса мяъналий). Бусай жумлардал дикIай амрулул мяънагу ( Ина чунчIав къагьантIиссара!). Цаймигу аьла­матру хьунадакьинтIиссар лакку мазраву му мазраха мяйжаннугу элмийну зузиминнан. Дурмурнияргу жула мазраву данмур чIяруссар. Уттининту лакку мазрая чивчумуниву 80% бухьунссар П.К.Услардул дурмур тикрал дуллалисса, му хъунмасса гьунар бусса лингвист тIурча цайми мазурдих хъунмурчIин урувгун ур европанал журалийсса мазурдил хахливух, миннул дагьанттувух. Цивува лакку мазраву бумур, ми мазурдил грамматикалуву бакъамур уттигу багьайсса ку­ццуй ялун ливчуну бакъар. Му чIалачIи буллай бур школалун­сса жула учебникиртталгу. Вана, оьрус мазраву дакъасса цIуххай наклонениярттугу, миннуйну дузал шайсса цIуххай жумлардугу школалул курсираву дакъар, миннул мазраву хъинну агьам­сса кIану бувгьуну бунугу. Бурги ингилис маз лахьхьайни цуксса къулагъас дуллай бурив цIуххай предложениярттах: ми оьрус мазраву дакъатIий (так такьвалийну личIи дайнутIий), ингилис мазрай тIайлану гъалгъа тIун хьуншиврул аьркинну бунутIий ми жумларду сакин шайсса куц кIулну бикIан. Мукунма лакку маз лахьлахьиминнангу, хаснува му маз ххуйну къакIулминнан, хавар бикIан аьркинссар цIуххай наклонениярттаягу, цIуххай жумлардаягу.
Бувсмур жям буллай, учин бюхълай бур: лакку мазраву гъалгъалул мурад хIисавну личIи дайсса жумларду мукьва журалул дуссар: 1) бусаврил, 2) цIуххаврил, 3) амру-нагьиврал, 4) хьулданул.
Ва лекциялуву ххал дигьлагьиссар цIуххаврилми жумларду.
2. ЦIуххаврил жумларду
2.I. Сакиншиннарал чулуха личIи байсса цIуххай жумлардал журарду.
Лакку мазраву цIуххай жумлардал кIива жура буссар: аьм­сса суал ва хасъсса суал.
Аьмсса суалдануву цIухлай бикIайссар цурда ситуациялия (иширая, тагьардания, даврия ва ц.), му дусса-дакъасса кIул бан, цала цIухлахимур тасттикь бан ягу инкар бан. Масала: 1) Ппу шавай увкIрив? 2) Гъарал кьадагьрив? 3) Зу гьан­ттайнсса дукардув? Мукунсса суаллансса жавабраву тикрал хъанахъиссар цуппа сказуемое тасттикь буллай, ягу инкар буллай: 1) УвкIунни – КъаувкIунни; 2) Кьадагьунни /Къакьадагьунни; 3) Дукарду / Къадукарду. (КIулну бикIан: лакку мазраву, оьрус мазраву кунмасса махъру да / нет бакъассар, му мяъналий укунмасса гъалгъалуву бюхъай­ссар ишла хьун у / у-у ).
Цила кьанундалий дузал дур­сса, щаллусса цIуххай жумларду сакин шайссар цIуххай наклонениелийсса глагол бусса сказуемилул лагма. Мяъна дузалсса глагол бакъасса чIумалгу, сказуемилуву чара бакъа бикIайссар я кумаграл глагол бур ва мунил формарду (бия, бикIай ва ц.), ягу глаголданул агьамми хасиятру (чIун, лицо, аьдад) кка­ккан дайсса бутIри. ЦIанасса ва дучIантIисса чIун ккаккан дайсса бутIрир -ра, -ру, -ри ва миннул вариантру –р (ур, лавгссар); -на, -ну, -ни (увкIун-на, бувкIун-ну, бувкIун-ни); да,-ду, -ди (инженер-да, хавар-ди); -ла, -лу, -ли (лу ттул-ли, ина ттул-ла, зу ттул-лу); ларгсса чIун ккаккан дайми бутIрир -а /-я (та увкIун-а, та увкIсси-я), -ав/-яв (ина лавгун-ав, на лавгсси-яв); -ва, -вав (та лагай-ва, ина лагай-вав).
Аьмсса суалданул агьам­сса хасиятну хъанахъиссар мунивусса глаголгу, мунил мяъналий ишла байсса бутIригу цIуххай наклонениелий ишла байшиву. Му наклонение дузал дайсса грамматикалул ярагънугу хъанахъиссар формалул ахирданийсса цIуххай аффикс –в. Бурги:

бусай цIуххай
формарду формарду

на ура на ури-в?
ина ура ина ура-в?
та ур(и) та ури-в?

Муна му хасъсса, му форма дузал дан аьркин байсса аффикс бунутIийри лакку мазраву цIуххай наклонение душиву тасттикь бан хъанахъисса. Амма зун хIисав хьухьунссар кIай ялув кIицI лавгсса ларг чIумул бутIраву цавувагу мува /в/ бушиву. Мукунсса чIумал ми кIивагу /в/ хIала бувххун, цIуххаву так миннуйну личIи дан къашай­ссар. Амма микку цайми аьламатругу хIисав хьунтIиссар. Мукунсса аьламатну хъанахъи­ссар гъалгъатIиманал цаламур даража ялавай бувтун, 3-мур лицорал форма цийнна ларсун (на урив?), 2-мур лицорал даража бюхттул баву – мунил дайлитIурттуну 1-мур лицорал дайлитIуртту шайссар (ина урав?). Ялагу цачIу бишара: на (чагъар) чичав, жу (чагъар) чичарду (бусай формарду) – ина (чагъар) чичав? зу чичардув?; на (чагъар) чивчурив? жу (чагъар) чивчурив? (цIуххай формарду). Ва журалул глаголлаву бусай формарду дуссар субъектну хъанахъисса 1-мур лицорал формалий, цIуххай формардаву тIурча глаголданул лицорал дайлитIуртту дуссар объектрацIун (жула мисаллаву – 3-мур лицо) дархIуну.
Мукунна 2-мур лицо хьхьичIун дуккан даву хьунадакьлакьиссар махъми ахирданий /в/ бусса формардавугу. Масала:
бусай цIуххай
формарду формарду

на учIара на учIайри-в?
ина учIара ина учIара-в?
та учIай(ри) та учIайри-в?

ЦIуххай наклонениелул щаллусса даву (иш) ккаккан байми формардаву («недлительный вид» тIий бур му журалийн литературалуву) ца аьламат ялагу дуссар: Бусайми формарду сакин хъанай дуссар деепричастиялуя (ина увкIун-на), цIуххайми тIурча – кутIа причастиялуя, яни вайннуву яхьуну дур хьхьичIрами, духми ларг чIумул формарду («архаический аорист»). Бурги:
Жула лугъатру ххуйну ххал бивгьуну бакъар. Мунияту бю­хъай вай формарду 1-мур лицорай цамур куццуй ишла дай­ссагу дикIан (на увкIрав? на агьрав?). Му уттигу хъирив лаян­сса масъалар. Лакку мазрал учительталгу ва иширавух хIала бу­ххарча хъина.
ЧIалачIисса куццуй, цIуххай наклонение сакин дан ишла хъанай бур личIи-личIисса ярагъ: 1) хасъсса аффикс (дайлитIулулгу хъирив бишайсса постфикс –в); 2) гъалгъатIиманан (1-мур лицоран) яла агьаммурну хъанахъисса 2-мур лицо (туну мунаясса жаваб тIалавну духьувкун) хьхьичIун дуккан даву; 3) цIуххай формарду цайми гьанурдая сакин даву.

Хасъсса суал бусса жумлардаву суалданул махъру – цIуххай цIанинкIанайми ва наречияртту бикIайссар. Мукунсса суалданул мурад бикIайссар ситуациялуцIун бавхIусса личIи-личIисса чулухалурду кIул баву: даву щил дуллалиссарив, та дуллалиссарив, чув дуллали­ссарив ва ц. Цурда ситуация душиврия цIухлахиманан кIулну бикIайссар. Масала: Вил ппу та лавгри шагьрулийн? Ва жумлалуву цIухлахиманан цимурца кIулссар, так му иширал чIун личIаннин: лавгшивугу, лавгма ппу ушивугу, ппу шагьрулийн лавгшивугу.
Хасъсса суалдануву циняв цIуххай наклонениелул аьламат­ру ишла дурну къадикIайссар. Миннуву къабикIайссар цIу­ххаврил аффикс –в. Масала: Ппу лахьхьу лавгрив? (аьмсса суал) – Ппу та лавгри? (хасъсса суал). Амма аьмсса суалданувугу чIурчIав дагьлай дур чIун ккаккан даймур мукъуйн, цIухлахиманан аьркинну бур му зат аьщуйн щун баву, мукуннив-бакъарив тасттикь бувну.
Махъми цIуххай наклонениелул хасшиннарду дуссар хасъсса суалданувугу: 1) 2-мур лицо гьаз шаву: ина чун лавгра?, на чун лавгри? ; 2) формарду гьанурдайну личIи хъанахъахъаву: ина чун лавгсси-яв?, на чун лавгун-а?

 

 

 

 

3. ЦIуххай наклонениярттал журарду
КIай ялув ккаккан бувсса кIивагу журалул суаллу сакин шавриву цанна лархьхьусса кьяйдардугу, хасъсса ярагъгу бухьувкун, жухьва кьянкьасса хIучча буссар кIай формарду глаголданул наклонениелун ккалли дан. ХI.Б.Муркъелинскийл ккаккан дурну дур шанма журалул цIуххай наклоненияртту, амма миннул мяъна, сакиншин ккаккан дурну дакъар (Г.Б.Муркелинский. Грамматика лакского языка. Махачкала, 1971. С. 214-215). Вай наклонениярттая укун кIива-шанма ххуттайну бусаврия цичIав хайр бакъар. ХIарачат банну хъирив лавну ххал дан, цукунсса цIуххай наклоненияртту (ягу цIуххай формарду) дуссарив лакку мазраву миннул цала мяъна хIисавравун ларсун.
ЦIуххай наклонениярттал укунсса журарду личIи хъанай бур:
1) мяйжан баврил суал;
2) рухсат тIалав баврил суал;
3) шартIирал (шартIирацIун бавхIусса) суал;
4) щакирайсса суал;
5) хьул хIаласса суал.
Вай циняв суаллал буссар кIай ялув кIицI лавгсса кIивагу жура – аьмсса суаллу ва хасъсса суаллу. Ялагу вай наклоненияртту кунничIан ку гъан хъанай дур такьвалийнугу: миннул циняннул дуссар цIуххай такьва.
Утти ххал банну ми журардал личIишиву.

3.1.Мяйжан бай суалданул наклонение.
ГъалгъатIиманал вичIи дирхьуманая цанна кIул дакъасса информация тIалав дайсса суаллу яла ишлами ва агьамми суаллу хъанахъиссар. Мукунсса суаллу ккалли бан хьунссия тIайла наклонениелул (бусай наклонениелул, индикативрал, изъявительный наклонениелул) цIуххай формардан. Цурда бусаймур тIайла наклонениегу яла аваданмур, формарду гьарзамур наклонение хъанахъиссар. Шанмагу тайпалул (видрал) циняв чIуннал формардугу, шивун буххайсса цайми категориярттугу хIисав бувну, тIайла наклонениелул парадигмалувун духхайцири формарду уттигу жям дурну дакъар (ми духьунссар чанна-чанну ттуршунния лирчусса). Микссара формарду дуссар мяйжанмуния суал булайсса наклонениелулгу. Мисалдаран цаппара формардах бурги (дуллалиссар так 3-мур лицорал формалий):
1) щаллумур тайпа (перфектив): чивчурив? чивчунав? чичинссарив? чичинтIиссарив?; чивчуссарив? чивчуссияв? ва м.ц.
2) тикралмур, даинмур тайпа (хабитуалис, итератив): чичайрив? чичайвав? чичаванссарив? чичавантIиссарив?; чичайссарив? чичайссияв? ва м.ц.
3) нанимур тайпа (прогрессив, дюратив): чичлай урив? чичлай ияв? чичланссарив? чичлантIиссарив?; чичлайна урив? чичавай урив?; чичлай усса урив? ва м.ц.
Вай формарду сакин шайсса куццуя бувсун буссар аьмсса суалдания бусласисса бутIуву (2.1).
Укунсса суаллу марцIсса суаллу бур, цайми мяънарду, гъалгъатIиманал асарду хIала бакъасса.
ЦIуххай наклонениярттал махъми журардаву суалданул мяъна так жаваб тIалав дуллалисса дакъарча, цаймигу мяънарду хIаласса дур.

3.2. Рухсат тIалав баврил суал.
Ва журалул суал ххал бивгьусса давуртту ттун бакIрайн къадагьунни. Суал бавхIуну бур бюхъулул наклонениелуцIун (потенциалисрацIун), мунил цIуххай форма хъанай. Цурда бюхъулул наклонение лакку мазраву цIана муксса ишлану дакъар, мунил даву дучIантIи чIумул формардал дуллай. Му сакин хъанай дур инфинитиврал гьанурдая (ахирданийсса –н бувкьсса бутIуя), дайлитIуртту –ва, ву, -ви ххи бувну: учIа-ва, бучIа-ву, ласу-ви. Вай формарду ишла хъанай дур так 1-мур лицо (цува гъалгъатIима) цащава бюхъаймуния бусласийни. Масала: Оьл нава ттизивича, ина кIюрххилсса дуллалу.
Цурда чанну хьунадакьайсса дунугу, ва наклонениелул цIуххай формарду хъинну ишласса формардур. Ми сакин хъанай дур дайлитIурттал хъирив цIуххай бутIа –в ххи бувну ( аьмсса суал), ягу так цIуххай махъ ишла бувну: Нагу учIавав кумаг бан? – На та учIава?
Вай суаллу так 1-мур лицорал даврия цIухлахийнир ишла байсса, цайми лицорду вайннул къадикIайссар. Рухсат тIалав буллалисса суаллал мяъна дур укунсса: «Ттуща (жуща) му даву дан хьунссар, на (жу) му даву дан хIадурда (хIадурду), агарда му вин кьамулну бухьурча» тIисса.
Вайннуха лархьхьусса формарду оьрус мазраву дакъар. Ва мяъна ккаккан дан ишла дайссар личIи-личIисса конструкцияртту: мне уйти? – на гьавав?; можно мне уйти? могу я уйти ва ц. Му журалул формардугу дуссар лакку мазраву (кумаграл махъру бучIирив, бучIиссарив ишла бувсса), амма укунми суаллал мяъна чансса дахханасса дуссар.

3.3.ШартIирал суал
Глаголданул дуссар бакъамур ккаккан байсса наклонение – ирреалис. ХI.Б. Муркъелинскийл грамматикалувугу, школалул грамматикалувугу му наклонениелун ккалли бувну бур –рча, -хьурча (шанарча, чивчухьурча, чичлай ухьурча) тIисса формантру бусса, цивппалу саказуемирдуну бикIан къабюхъайсса шартIирал деепричастияртту. Ми деепричастиярттал ккаккан дайссар щаллу хьун бюхъаймур шартI, муницIунсса гьанулул жумлалувусса сказуемигу бикIайссар тIайла наклонениелул дучIантIи чIумул ягу даин чIумул формалий. Масала: Къазунну зурча, лурзимах гъагъайссар. ШартIирал деепричастие бикIайссар щаллу къахьунтIисса шартI ккаккан дайссагу, ми сакин хьуну бикIайссар щаллу причастиелуцIун суффикс –ния бавзуну (увкIссания, учIайсса ивкIссания, най ивкIссания ва ц.). Му журалул деепричастияртту хъармур бутIуву бусса чIумал, гьанумур бутIа бикIайссар хьун къабюхъайсса иш ккаккан байсса глаголданул формалий, му форма цурдагу лархьхьуну дикIайссар ларгсса дучIантIи чIумуха (ингилис мазравусса «будущее в прошедшем» кунна). Масала: учIанссар (дучIантIи чIун) – учIансси-я, учIантIиссия (ларгсса, зана къадикIантIисса чIун, яни ирреалис). Вайнна вай формардайнни учин шайсса оьрус мазравусса «условный» ягу «сослагательный» наклонение тIисса формардал мяъналийсса формардур куну. Вайннуйнна на шартIирал наклонение тIиссагу, элмулуву ва наклонениелийн ирреалис учайссар.
Бюхъулул наклонениелулгу дуссар ларгсса чIунгу, мугу шартIирал наклонениелул формалун ккаллиссар. Мунил бусайссар гъалгъатIиманал тамахIрая, му тамахI щаллу бансса шартIирая жумлалул хьхьичIмур бутIуву бувсун бикIайссар. Масала: Ссав дурцIусса цIурттава ЦIуку бугьан итарча, на ина бугьавияв, шимали чанна цIукуй.
ШартIирал наклонениелулгу дуссар цIуххай формарду. Мунивугу личIи шайссар аьмсса суал ва хасъсса суал: Мукун захIматсса даврий Аьли зунссияв? – Мукун захIматсса даврий Аьли цукун зунссия? Ва журалул формардугу лакку мазраву ишласса формардур. Укунсса суаллу гъалгъалуву ишлану бур: Вар, ина вила аьрава цаманан дулунниссияв? (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).
Бюхъулул наклонениелия хьуми шартIирал наклонениелул цIуххай формардавугу бикIайссар кIивагу журалул суал, ми цирдарив ишла шайссар так 2-мур лицорай: Ина ттущал учIавияв? Ина ци бавияв? Вайннул ахирданийсса –в-лул кIилийнусса даву дуллалиссар: ларг чIун (ирреалис) ккаккан даву ва цIуххаву. Мунияту вайннул аьмсса ва хасъсса суал формалийну личIи къашайссар.

3.4.Щакирайсса суал.
ЦIуххай наклонениелул ца личIисса журану хъанахъиссар щакирал наклонение (дубитатив).
Суал бикIайссар я гъалгъатIиманан цанна жаваб къаляхълахъисса, я цаманан жаваб кIулшиврийн щак тIутIисса. Мукунсса суал лакку мазраву хIасул шайссар тIайланмасса суалданул аффикс –в-лул кIанай аффикс –вав бивхьуну. Масала: чивчурвав? чивчунавав? чичинтIиссарвав?; чивчуссарвав? чивчуссиявав?; чичайривав? чичайссарвав ва м.ц.
Мунил ахирданий –в бухьувкун, муниву аьмсса ва хасъсса суал личIи шайссар так сакиншинна хIисавну (цIуххай махъ бумур – хасъсса суал).
Му журалул суаллу хьунабакьлай бур дарзу жумлардавугу, цавува цала балглагимур буслай: Ва Сяъду тIисса ххиттул чIирттарал дугьарча (хъу), дачIи мулцуран шай. Га чапурчуну цукун къалявхъурвав тIий дикIара. (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).

3.5. Хьул хIаласса суал.
ЦIуххай наклонениелул ца жура буссар жаваб аьркиннагу дакъасса, гъалгъатIиманал хьул ккаккан буллалисса. Му сакин шайссар мяйжанмур цIуххай наклонениелул кунмасса гьанурдая, амма формант –ххурав (цIанасса чIун), -ххивав (ларгсса чIун) ишла бувну. Ва наклонениелул инкар дайми (къа- буми) формардал ккаккан байссар хьуну ччимур, инкар бай бутIа бакъаминнул – хьуну къаччимур. ЧIявумур чIумал ишла хъанай дур инфинитиврая хьуми формарду: Аьрава, улахъ бакIрайн къабагьанххурав тIий авчуссиявча, тIайлабацIу къавхьунни (А.М. «Ттуруллавухсса чани»).
Вайннулгу бур цала кьаралданий хIасул шайсса аьмсса ва хасъсса суаллу (хьхьичIмур мисалдануву бур аьмсса суал): Жунна нясивмур чун гьанххура?
Инфинитиврая хьумур формалуву формант –ххивав бусса чIумал, мяъна шартIирал наклонениелул (ирреалисрал) куннасса хъанай дур: Данххивав мунал мукунсса къел?

***

ЧIалачIисса куццуй, лакку мазраву суалданул журарду гьарзасса бур. Ми школалул программалуву ккаккан баву, учебникирттаву миннунсса кIану лякъаву методистътуралгу, учебникирттал автортуралгу дан багьайсса давур. Цала давриву дакI дирхьуну зузисса, педагогнал гьунар цавува бусса учительналгу лякъинссар лакку мазрал укунсса аваданшивруя бусансса кIану тIиссара.
Цамур бакъахьурча, цанмавагу кIулну бикIанхьуви – мугу бур цала кIулшиврул, квалификациялул даража лахъ шаву.

Хъиривмур лекциялул тема дикIантIиссар лакку мазраву махъру кунницIун бахIаврил журардаясса.