Ва цинявннанмагу аьмсса масъалар

38_4Ккуллал райондалул Роспотребнадзорданул (санэпиднадзор) зузала ХI.М.Тариевлущалсса ихтилат.

— Йод биялбакъашиврул азардугу лахъну дур тIисса хаварду баллан бикIай. Ци учин бюхъанссар мунил хIакъираву?

— Жулла район, щаллагу дунияллийсса зунттал районну кунна, хъанахъиссар йод тIабиаьтраву чансса бусса районну (эндемичный). Йод инсаннал чурххан аьркинссар щитовидная железалул дуккан дулланшиврул жулва чурххан чара бакъа аьркинсса йод бусса гормонну (тироксин, дийодтирозин ва цайми).
Photo0111Чурххаву йодрал диялдакъашиву (дефицит) дусса чIумал, къашайшалтрал ня, аькьлу къуркъа шай­ссар, оьрчIал хьхьичIуннайшиву махъун дагьайссар. Яла хъунмур нигьачIаву дур йодрал дефицитрал азаруннил лякьлуву оьрчI бусса ниттихъан ва 3 шин хьуннинсса оьрчIан. Йод жулва зунттавусса аьрщараву, щинаву чанну буний, му аьрщарай ххярхсса урттувугу, ахъулссаннувугу, му уртту канаки­сса ризкьилул дикIувугу, накIливугу хъинну чансса буссар, жулва чур­ххан биял хьунсса бакъассар.
Йод гьарзану буссар хьхьирил ахъулссаннуву ва хьхьиривусса балугъраву, хьхьирицIсса аьрщарай хьусса ахъулссаннувугу. ХьхьиричIату арх буклакиссаксса тIабиаьтраву йод чан хъанахъиссар. ЖучIарасса дукиялуву, хIачIиялуву йод бакъа тIий, чурххавун аьркин­ссаксса йод бучIаншиврул, жунна дуван шайсса, яла бигьасса, ва яла кумаг байсса дарувну хъанай бур йод бусса цIу букаву. ЧIярусса хIукуматирттай дуссар законну кьамул дурну агьалинан итабакьлан ва ишла буллан так йод бусса цIу. Ми хIукуматирттай мукунсса законну кьамул дурну махъ дурсса ххалбигьавурттал ккаккан буллай бур йодрал дефицит дусса ва муницIун дархIусса азарду дусса къашайшалт бухлавгун, ягу хъинну чан хьуну бушиву. Жулла хIукуматрай дурар мукунсса закон кьамул дуван. Циняв агьали гьарца кьини цIу бусса дакъа дукия канай бакъар. ЦIийхчин, агар йод бусса канарча, гьарца кьини инсаннал чурххавун аьркинссаксса йод бухлай бур. ТIайлассар, дур чIярусса дукия йодрал авадансса (хьхьирил ахъулсса, балугъру), мукунна инсаннал йод бивчуну авадан дурссагу. Амма мукунсса дукия душиврийн-дакъашиврийн бувну гьарца кьини ишла дуллан къашай. Йод бусса цIу тIурчан гьарцагу инсаннал гьарца дукиялувун бичлачиний, хавар бакъанма чурххавун аьркинсса йод наниссар. Ялагу му йод бусса цIу жулла дукиялуву яла кьюркьумур зат хъанай дур, ахIвал-хIалданух къаурувгун, гьарцаннаща ласун шайсса. Йод бусса цIу ласласиний, аьркинссар му итабавкьусса чIумух уруган. ЦIийву йод щаллуну бикIайссар 9 зуруй, яла му зия шайссар.
Къашавай шаяр, аьркинссар ва бигьассар йод бусса цIу гьарца кьини кулпатраву ишла буллан, оьрчIалгу, жуллагу цIуллу-сагъшиву дуруччин.
— ЦIуххин ччисса зат бур, прививкарду дуллалиний, диндалул ххуллийхми миннуя инкар хъанахъисса ишру бур жулла республикалий. Ккуллал райондалий му даву цукун най дур, прививкалуя махъаллил хъанахъисса бурив, диндалул къабучIиссар тIий?
— ТIайлассар, жул совещаниярдай цайми, яла-яла яруссаннал, районнай мадарасса нитти-буттахъул прививка дуван мюрщи оьрчIру къабуцлацисса кIанттурду чIалай бикIай. Жулла райондалий бур мукунсса 2 нину-ппу. Ттухь цIуххирча, Аллагьнал ляхъан увсса инсан, хъин уван хъанай бунува прививка дурну, къашавай хьун итаву къатIайлассар. Масалдаран, бешенство тIисса азар дур жиндрал хьусса цулкIлуя, бурцIия, тталакрая лахълахъисса, мунил кьацI учирча. Ккаччил кьацI учирча лахъан бюхълай дур жиндралшиву. ЧIумуй вакцина къабутIирча, кьацI кусса инсан ивкIлакIиссар. Циванни, хха­ссал уван хъанай унува, ивчIан итан? Ттул пикрилий, му къатIайлассар. Ва дунияллий Аллагьнал ляхъан дурну дур лухIиссаннун кIяласса, кьурчIиссаннун нацIусса, ва мукунна чIярусса цаймигу затру, яла гьарца азаруннин дарувгу, Аллагьнал кумаграйхчIиннихха га дарувгу буллалисса. Мунияту, ттул пикрилий, дуван багьайсса прививкарду мюрщисса оьрчIан буван аьркинссар цила ккаккан дурсса чIумал.
— Ттучаннаву дахху-ласав­рил иш цукун бур, муштаринал ихтиярду дуруччаврил масъала цукун бур?
— ЦIусса закон (№294) дуркния мукьах дахху-ласу даврил масъала ххуй къавхьунни, муштари хъяврин авуртту чIяру хьунни. Амма жула муштари цува хъяврин увайхту я хъирив уклай акъар, ягу аьрза чичлай акъар. ЧIун дурксса дукия дахлай бур, ва бур та бур, вайннулсса цан къабуллалиссару тIий буссар, амма му цумур ттучандалий дия тIий, буслай бакъассар цивппа оькки къахьун. ТIайлассар, укунма мукъурттий баллай бур чIявусса ттучаннай къаххуйсса, чIун дурксса дукия дахлай бушиву, даххан ихтияр дакъанура, хIан дахлахисса, ттучанналувура хIантту хIачIлачIисса, ци кIанай щил бувссарив къакIулсса ччатI бахлахисса, цIуллу-сагъшиву ххал даврил (медицинский) книжкарду бакъасса зузалт зий бу­сса кIанттурду. Чича аьрза му къаххуй­сса затрая, инава цукун хъяврин ув­ссарав, зия хьусса дукиялуя лирчIмур ягу кьай-кьуйлия лирчIмур, мунил чагъар (упаковка) ларсун жучIан бухьхьи, чичара аьрза тIий, чичлай бакъассар. Мукунсса аьрза ба­къассаксса, ччимур чIумал ттучан, цамургу идара, объект ххал дуван щихьчIав ихтияр дакъар, дахьра жулла Пландалуву ккаккан дурмур объект дакъа, мугу – 3 шинай цал. Мугу «на вичIан ххал буван учIантIиссара», тIий бусан багьлай бур 3 гьантлул хьхьичI, жу бучIайсса баяйхту, му объектрал, идаралул хъунама гай 3 гьантлий хIадур хъанай ур жу бучIаннин, чIун дуркмур, зия хьумур дукьлай ур, марцIшиву дуллай ур. Ххал даву (проверка) къуртал шайхту, 3 шинай ялагу диялдакъашивуртту хъанай дур.
Агар аьрза бучIарча муштари хъяврин увсса, ххал даву дуван бюхълай бур анаварну, му дахху-ласухьгу жува бучIаншиву къабувсунма, хар-хавар бакъа. Хъунмасса танмихI бур муштари хъяврин аврин. Масалдаран, чIун дурксса дукия дахлай ириярча, 5000 къурушраяр ларайсса аьчIа дишайссар. Укунсса аьчIа дишайхту, ялагу муштари хъяврин ансса, диялдакъашиву тикрал дувансса пикри дахху-ласучинаву къаличIантIиссар. Мунияту, муштаринал ихтиярду цува хIала-гьурттушинна къадуллай дуруччин къашайссар. Зува хъяврин буварча, ягу къаххуйсса кьай-кьуй зана къаритлай, даххана къадуллалисса ишру бухьурча, дуван багьайсса къулайшинна (услуга) цал багьайкун къадуллай бухьурча, аьркинссар чичин ва адресрай:
Ккуллал район, шяравалу Ваччи, ТО Управления Роспотребнадзора по РД Ккуллал райондалийсса, тел. 8-268-21100, ягу цува увкIун жул идаралийн, бувчIин буван, аьрза чичин.
ХIан хIачIлай бур жямат хъинну чIяруну, багьана бунугу, бакъанугу. ХIан даххан ихтияр дакъанура, ттучаннаву бур бивхьуну щяикIайсса стол, стул, ччатIул ва нисирал парчри, ва миннухун хIачIлай бур цукунсса дуссарив, чув дурссарив къакIулсса оьккисса хIан. Яла бур ттиликI (печень), ччаруллив цIий бур тIий, лажиннугу лухIи лаган дурну, къашавай хъанай. Ялагу учин, ишбажаранчи тIий цIа дакъа, ттул пикрилий, райондалий бур тIайланмасса «спекулянтътал» — учайссия нукIува заманнай. Ишбажаранчи, ттухь цIуххирча, ур ца-кIия ччатI шахьу, машинартту бакьин буву, янна дурухху, кафелуву дукра дувулт. Ялами хъанай бур ларсун гила-шила кьюркьуну кьай-кьуй, дуки-хIачIия, зунттаву ххирану дахлахисса. Ишбажаранчи чайссар цалла карунних ссая-дунугу кьай-кьуй дурну, ягу ххяххан дурну маша буллалиманайн. Ялагу, жулва ишбажаранчитуран вайминнал дулланмур, вайминналми законну хъинну ххуйну кIулну дикIай, цалла дуван багьаймур хъамадитлатиссар. Масалдаран, цIанасса закондалийн бувну, Пландалий ишбажаранчи ххал уван бюхълай бур так 3 шинай цал. Амма му ишбажаранчишиву дайдишиннин, мунал аьркинссар Роспотребнадзорданул службалийн Уведомление чичин, зун хIадурну ура, гьарзат цил багьайкун хIадур дурну, щаллу дурну дуссар тIисса. Му Уведомление къачичлачиссар. Ххал буллалисса чIумал налоговый службалий авцIуну акъассар, медосмотр дакъассар, чIярусса диялдакъашивуртту дуссар.
— Щинал иш цукун бур райондалий?
— Халкьуннан хьхьичIра-хьхьичI яла аьркинмур зат хъанай дур щин. ХIакьинусса кьини райондалий дур 13 водопровод ва 23 щаращи. Щинал даража ххал буван аьркинссар зуруй цал щиналсса буллалиминнал, мигу хъанахъиссар шяраваллал бакIчитал. МинначIа лабораториярду бакъа тIий, жул службалул щинал ххуй-оьккишиву ххал дувайссар 1-2 зуруй цал, миннащалсса икьралданийн бувну. Вайми анализру (радиация дурив-дакъарив, химический анализ) ххал дувайссар шинай цал. Райондалийсса щин ххуйну, багьайкун дуцирча, къаоьккисса дур, цаппара щаращив личIаннин чару бакьайсса (жесткость лахъсса). Амма щинал ххуйшиву цири, ми щин цирда диялсса дакъасса чIумал. Махъсса шиннардий райондалий­сса хъунисса шяраваллаву (Ккулув, Ваччав) щинал иш ххуйну бакъар, яла-яла Ваччав. Цалчинсса мар­ххалтту бувну, дяркъу шайхту, щинну микIлачIай чIяруми щархъавугу. ХIакьинусса кьинигу Ваччав щинал иш ххуйну бакъар, райондалул больницалуву щин дакъар, мунияту жямат, идарарттал зузалт щин ххилай бур неххая, тичча-шичча. Щинал иш укун буний, жура-журасса азарду хьун бюхъайссар. Щархъаву хъунив хьусса инсантуран щин ласлан захIмат хъанахъиссар.
— Ваччав цIусса щин дуцлай бур тIархха?
— Бур Хъуннеххая дуцлай. Утти пикри бувара, вай циняр шяраваллавасса чапалшивугу ларсун дуркIсса щин (ратI-ккутIавух, гьарца кIичIирттавасса оькки-ххуй, янна шюршусса щин, ккаччи-ччитул чапалшиву, аьллалимур, жяматрал канализациярду) дуцин най бур Ваччиял жяматран. Циванни ваксса ххуйсса щинал авадансса кIанай яхъанахъисса жяматран мукун оькки­сса щин дуцлан. Агар марцI дуван «хлорироват» дулларча, му хлорди­хха чурххан, цIуллу-сагъшиврун яла оьккимурдагу.
— Зул службалул ци учару му­нийн?
— ХьхьичIсса чIумал дикIайссия закон (предупредительный санитарный надзор), ци-дунугу дулланнин (школа, садик, щин дуцаву) жущал проектру согласовать дувайсса, бучIину бурив ххал бувай­сса. 2007-ку шинал му даву жуяту ларгссар, мунияту жу, ци-дунугу дуллалисса баяйхту, гьан бувару жулва пикри цукунсса буссарив бусласисса чагъар. Ми дуцлацисса щинал хIакъиравугу чивчуссар чагъар. Бувсъссар жулвамур пик­ригу. ХьхьичIава, совет хIукумат дусса чIумал, буссия дуцлай байбивхьуну щин, Хъусращату арх бакъа, ЧIарттал шяраваллил неххая, бувну буссар хIакьинусса кьинигу насос­ный станция, дурккун архру, бувну щинал накопителлу Хъусрахь ва Ккулув, дуцин хъинну ххуйсса щин, гана-га Ваччав, Хъюйхъав дияннин. Ва пикри бувсъссия, амма къулагъас къадунни. Ванияр хьхьичI буссия дуцлай Щунуя, амма тикку щин дия так ца Вихьуллал, Ссухърал ва ЦIуйшиял жяматрансса. Дуцлай дязаннив кьадиртуна. Агар ва цIана дуцлацими щинал анализру къа­ххуйсса личларча, жу вай щин ишла дуллан ихтияр къадулунтIиссар, яла байбишинтIиссар хаварду, валлагь, жу хъинну ххуйсса щин дурцуссия, амма санэпидслужбалул къабитлай буру тIий, жу оькки буллантIиссару, ца чIумал Ккуллал садикращал кунма.
— Ци иш хьуна Ккуллал садикращал?
— Ккуллал садик буссия жул службалул лавкьуну, гепатит «А» азар хьуну, мюрщи оьрчIру къашавай хьуну тIий. Райондалул хъуниминнал хIукму бувна садик­раву капитальный ремонт дуван. Хъинну ххуйри ремонт, амма чIалан бивкIунни гиву гьарзат пластикалул дакьлай (магъи, чIиртту). Садикраву ишла дуллалисса стройматериаллан дуссар личIийсса тIалавшиннарду, микку ишла дуван бучIишиврул чагъарду бикIан аьркинсса. Жухгу къавичIидирхьуну, тIивтIуна садик. Яла жу му садик лавкьуссия судрайхчIин. Чичлан бивкIссар ттуяту аьрзри, буслан бивкIссар жяматрахь, мюрщи оьрчIал нитти-буттахъахь, валлагь авурсса ремонт дурну дунура, санэпидслужбалул тIитIин къабитлай бур тIий, Москавлийнгума чивчуну бия ттуя аьрза. БувкIссар гива лавай комиссия (жул службалул хъунмургу Оьмариева Э. Я.). Ххал бувссар садик, ккаркссар цинявннан гивусса диялдакъашивуртту. КIай пластик даххана дуллали бувссар!
— Махъсса чIумал чIявусса бур онкологиялул азардал къашавайми хъанай, валлагь жулва зунттаву радиация дуссар тIий. Ци учин бюхъанссар мунил хIакъираву?
— ТIайлассар, махъсса шиннардий чIявусса халкь къашавай хъанай бур му оьккисса азаруннил. Му азарданул угьлай ур мискинмагу, аваданмагу, хъунамагу, чIивимагу щаллагу дунияллий. Жулла райондалий гъалгъарду бикIай, валлагь, зунттаву ладиртсса радиациялул отходру дуссар, мунияту вай укунсса азардугу чIяру хъанахъиссар тIий, ялагу зунттавусса хIухчин вертолетрай, тракторгу дурцуну бувкIун, цавай къуршив лабитлатисса ккавкссар тIий. Мукунмасса хаварду ттунма бавссар Ахттиял ва ТIиляратIиял райондалийгу. Амма ххалдуллалисса чIумал дикIан багьайсса кьаралданияр лахъсса радиация жулла зунттаву хIакьинусса кьини къаляркъунни. Ва азар лахъ шаврил масъалартту чIявусса бухьунссар. Ттулва пикрилий, хьхьичIва-хьхьичI чIярусса аьркин дакъасса затру дусса дукия дур цIанасса чIумал, яла-яла цайми хIукуматирттал (красителлу, консервантру ишла дуллай тIий). Ххал дувара хьхьичIарасса дукиялул упаковкалий дуссар так дикIан багьайсса затру ГОСТ-райн бувну, хIукуматрал ккаккан дурссаннуя тиннай къашайсса, хIукуматрал заводрай, фабрикалий, цехраву, хъинну гужсса контрольгу буллай. ЦIанасса гьарзат дуллай бур техникалул условиярттайн (ТУ) бувну дикъачлачисса затру дакъа, ми цукунсса тарбиялул ишбажаранчинал дурссарив хъирив лаян хъанай ба­къар, ГМО-рду тIисса, даххана дурсса дукия-ххяххияртту ишла дуллай бур. ЧIярусса ахъулсса дур, ттулва пикрилий, хьхьичIра къакIулсса, утти дукиялуву чIяруну ишла дуллалисса (бананну, ананасру, мукунна цаймигу жучIара къаххяххайсса). Дахлахисса зат царагу дикIан багьайсса куццул дакъар, тIабиаьтрал ккаккан дурмур чIалайрагу дакъар, масалдаран, дикIун кIанай соевый белок бур, оьлил нагьливу чIяруми ххяххиялул нагьру дур. ЧIяруну ишла дуллай бур синтетика, пластмассарду. Яламур масъала чIалай бур, инсаннан махъсса шиннардий чIявусса баларду бакIрачIан букIлай бур, пикрирду буллансса ишру гьарзасса бур (стресс, нерварду). КIулсса куццуй, гьарца азарду нервардайхчIин хъанай дур.
Жулла райондалий чIярусса дур онкология лажиндарал бурчул (базалиома). Мунил багьанагу хъанай бур жулва инсантал кIирисса бургъилу хъунмасса хIаллай къурнил давурттай, лухччиний зий бушаву, лахъсса зунттаву яттичIа бушаву. Лахъсса зунттаву бургъил радиация лахъссар.
Бур Хъусращиял шяраву гаражрай бивхьусса турба, радиация лахъсса. КIанил хIакъиравугу чивчуссия кIул буван кIа турбалун ци дуван аьркинссарив, бакъа чун буванссарив, цукун буванссарив, му МЧС-райн багьайссарив, щийн багьайссарив хъирив лаянтIиссару, шаймур бантIиссар.
— Ина увкуна жулва ихтилатрал байбихьулий, жяматрал аьрзригу ххалбигьару куну. Ссал хIакъиравусса бикIай аьрзри?
— Аьрзри бикIай жура-жура­с­са: щинал, ччюрклил, марцI-чапалшиврул, ттучандалувусса дахху-ласаврил хIакъиравусса, амма яла чIявуми бикIай чIаххуврал аьрщарайн дирчусса ччюрклия, ризкьилул чапалшивруясса. Гьарца аьрза ххалбигьайссар, зурул му­тталий жавабгу гьан дайссар аьрза чивчуманачIан.
— ХIажикьурбан МахIам­мадович, ина вилва службалия, инара дуллалисса давурттая рязийну урав?
— Махъсса шиннардий службалул ишру хъинну ялавай бивчунни, аьркин дакъасса, жул кару дахIлахIисса законну дуккан дурну. Службалул даву ялун чIалачIисса дакъар, масалдаран учинну ца хирургнал кьуркьуну аппендицит, къашайшала хъин уллай ур, ганаща хъанай бур учин цими хъин увссарив, ци даву дурссарив. Жу азардануя ххассал буллай буру цакуну чIявусса. Жул даву азар хъин даву дакъарча, му азар диян къаритавур. Инсан дунияллий лявхъуния шиннай най дур ва даву, марцI-чапалшиву дуруччаву, азарду хьун къаритлатаву, щин чапал хьун къаритлатаву. ЧIявуссаннан пикри бикIай санэпидслужба чун буруглагиссар, миннал буван аьркинссар ванилсса, танилсса тIисса. Ялагу, санэпидслужбалул даву так ца кафердавух заназаву дусса пикри. Му къатIайлассар. Санэпидслужба кунна инсаннаха зузисса орган царагу дакъассар. Санэпидслужба ххал дувай органни (надзорный), дуван багьайсса даву дурну дурив, дакъарив ххал бувайсса, аьчIа дишайсса. Давурттив дуллан буссар жяматрал бувчIусса, жяматраха зун шяраваллал бакIчитал, райондалул бакIчитал. Минналли ччюрк лакьавугу, щин дуцавугу, кутIану учин, шяраваллаву хъанахъисса, жяматрайн багьлагьисса масъалартту, гьарзат багьлагьиссар миннайн, шяраваллаву мири хъуними. ХIакьинусса кьини так ца санэпидслужбалул бакъа ччюрклил, щинал, школарттал, садикирдал, дахху-ласаврил масъалартту щилкIуй гьаз къабувай, щинкIуй цичIав аьркинну дакъар, так цивппа ххуйну бухьурча, чIумуй харж буллай бухьурча. Ца санэпидслужбалуща гьарзат дуван къашайссар, райондалул жяматрал ахIвал-хIал ххуй шаву цинявннал цачIуну щаллу буллан аьркинссар, шяраваллал, райондалул бакIчитурая, депутатътурая тIайла хьуну, циняв къуллугъчитурайн, жяматрайн бияннин. Жува циняв зузиссару жяматраха.
Ялагу, хьхьичIава гьарца шяраву чурх шюшайсса хIаммамру бивкIун бур, жура-журасса азарду (нацIлия тIайла хьуну) духлаган дурну дур. ЦIана, ваксса техникалул, арцул, гьарзадрал авадансса чIумал жяматрал ахIвал-хIал ялавай багьлай бур, ттул пикрилий. Цанчирча, щин дакъар багьайкун дурцуну, ххуллурду бакъар ххуйсса, хIаммам, банярду бакъар, шяраваллурду ччюрклилу личIавай дур, газрая гъалгъа тIийвагу акъара, хъуручIулссавагу бан къахъанахъисса чIумал. Ва дакъарив ахIвал-хIал ялавай шаву?
Жул корр.