Аьрщарал барачат хъунмассар

IMG_11— Юсуп ХIамидович, райондалул администрациялул къулагъас аьркинсса масъалартту чIявусса бунугу, цуми ласарду гьашинусса шинал хьхьичI ххуттайн?
— Рамазан АьбдуллатIипов рес­публикалул каялувчину учIайхтува, лавайсса пишакарталгу зузи бувну, сакин дунни Дагъусттан ччаннай бацIан бансса хьхьичIунсса проект­ру ва программарду.

ЦIубутIуй ми дия 10, утти миннуя дунни 7.
Ми проектру оьрмулуву зузи давур цIана жул даврил яла хъунмур ва агьаммур бурж. Мяйжаннугу, РД-лул БакIчинал проектру цуксса ишлану дурив, муксса лавай хьунтIиссар халкьуннал маэшатгу, республикалул цIакьгу.
Ларай дан багьлай бур щалла республикалул, гьарца райондалул экономика. Мукун хьуншиврул, гьарцумацаннанмагу багьлай бур цалва бусса биялалий зун. Аьрасатнаву ца-ца ишккаккул «Рязанский мужик не должен кормить Дагестан» къатIуншиврул, жунма багьлай бур жула жува бакI буклансса даражалийн биян хъит тIун.
Ласунну, масалдаран, проект «Обеление экономики». Мунил хъунмур мурад бур дучIайсса налогру гьарза дансса каширдугу ишла дурну, ми датIинсса база хъун баву. Гьарцагу датIайсса, харж дайсса арцу аьркинссар цинявннан аьлттуну дачин дан. Чув цими зузала зий уссарив кIулну, миннан дучIаймуниясса налог цуксса дуссарив чIалан аьркинссар. Мунилссагу буллай буссару. Налогру датIаву гьарза къадулларча, паччахIлугърал дотациярду чан дуллай бухьувкун, жува бакI къабуккантIиссару.
Амма пIякь бивкIун чIалай бур шяраваллил хозяйство дачин давривусса каширду жува цил багьайкун ишла дуллай бакъашиву. Совет заманнай райондалул колхоз-совхозирттаву ябуллай бия 120 азарунния ливчусса ятту, 3 азаруннийн бивсса оьллу. Ризкьилул цавагу бакI чан къахьун ялув бавцIуну бикIайва. Утти, цахьхьунна ихтиярду дуллу­ссар тIий, ччи-ччимур буллай бур шяраваллил хозяйствалул предприятияртту. Ихтиярду хозяйствалун мюнпатну ишла дуллай бакъар миннул каялувчитал.
Ххалбара, СПК-рдалли тIисса ризкьи буссар жинс-куц дакъасса, цивппа заллусса ризкьи тIурча – загълу-загълунсса. Зузаврия цанма маэшат бакъар, каялувшиву дан захIматну бур тIий бухьурчагу, даву кьаритан ччиссагу цуя-ца акъассар.
Уттигъанну КIамахъаллал къутандалий дарду СПК-рдал ва цаппарасса шяраваллал администрациярттал бакIчитал бавтIсса совещание. Муний гьаз бувссар аьрщи багьайкун ишла даврийн, хаснува хъуру дугьаврийн багьай­сса, масъалартту. Ми батIавурттайгу лапва мяйжан шай цума каялувчи дакIнийхтуну зий уссарив, цума хозяйствалуву думур риттун увкIун уссарив. Бурхха жучIава хозяйство ччаннай дацIан дан хIарачат буллалиссагу. Масалдаран, КIямашрал СПК-лул хъунама МахIаммадов Аьбдулкьадир, Инишиял СПК-лул хъунама Амиров Апанни, ГьунчIукьатIрал СПК-лул хъунама Чавтараев Сиражуттин. ГьунчIукьатIатусса МахIаммад, 120 гектар аьрщарал арендалий ларсун, зий ур.
ХIакьинусса кьини яла агьаммур масъала бур Лаккуйссагу, къу­таннайссагу аьрщи щаллуну ва мюнпатну ишла даву. Колхозру ппив хьуния мукьах шиннардий лув-ялув къабугьлайнма личIлай бия буллугъсса бакIлахъия ласун шайсса багъру ва хъуру. КъабитантIиссару жува аьрщи ишла къадуллай, цанчирча зунттал кIанттай буссавагу маэшат миннуя буну тIий. Западрал санкциярду баян бувну махъ аьрщи зузи дансса тIалавшиннарду ххи дуллай ур Республикалул БакIчигу, билаятрал Президентгу.
Ми тIалавшиннардугу жулла райондалий къаоьккину биттур хъанай дур. Къадугьлай тамансса шинну хьусса къутаннайсса аьрщарай 520 га. дургьуссар ссуттил лачIал, 100 га. интту лачIал, 420 га. люцерналул, дургьуссар мукунна суданка уртту. Ттининнин ппиринжрал дугьайссия 350 га., гьашину дугьантIиссар 420 га. Зурул ахирданийннин бувгьуну къуртал бантIиссар.
Му бакъассагу, кьамул дунни аьрщи, ишла къадуллалиминнаща зерххуну, зузи дан бюхъайнахьхьун дуллансса Закон.
— Кьабивтсса къурдая, хъурунная ихтилат су­кку хьунавхьур, Гъумучиял цIанихсса къур заллу-зал акъа, аьдада ливчIун бур тIисса ихтилатру агьалинаву чан къашай. Бакъарив муниха захIматгу бувну, хайр ласлан ччисса?
— ТIайлассар, тамансса шинну хьуну дия Гъумучиял колхозрахь бивкIсса къур ишла къабуллай. Гьашину къур щалва гъай увкуссар. 20 гектарданий дургьуссар люцерна ва нехъа. Ларгсса нюжмардийгу кIа аьрщарай 2 гектарданий, райондалул администрациялул зузалтгу гьурттуну, бугьарду ахъвазандалул ва гьивчул мурхьру. Гихунмай, СПК-лул хъунаманащалгу маслихIат ккавккун, пикри буссар, гъира буми цачIун хьуну, ца-ца гектарданунсса парчри бавчIуну, багъру бан, бугьан ччиминнахьхьун арендалий булун.
Жулла райондалул агьлу, СПК-рду аьрщи ишла дуллан, мичча мюнпат ласлан анавар буклай ба­къар. Жулва ппухълу, хъунмурчIин, хIалтIилухун лагайсса канил пишардал усттартал бивкIун бур. Муниятугу дакъахьунссар жулла оьтту-ттурчIаву, чIаххуврайсса даргиял кунна, аьрщараха зунсса ччаву.
Шяраваллал бакIчитуран ччай бур аьрщи цалва биялдаралун ласун, амма миннуя налогру дучIан дуллан захIмат хъанай бур. Шяраву яла чара бакъасса чIирисса даву дангума райондалул администрациялийн арцул хъирив бучIайссар, шикку ххазна бусса кунма. Ми давуртту даншивруллихха налогру датIин аьркинсса. КIанттул налогру гьарза дара тIий, паччахIлугърал дотация чан дуллай бур. Агарда налогру къаратIинну тIурча, бюджетрал идарарттугу, зузалтгу чан бара тIий бур, хIатта ми лагума-лакьин буллай бур. Мукунсса тIалавшиннарду дунувагума жу захIматшиврува буккансса чаранну ляхълай буру идарарттал зузалт чан къабан, школартту лакъакьин, зузалтрансса бюджет буруччин.
Зурдардил хьхьичI на хьунаавкьура шагьрурдая бувкIсса жагьил­сса аьлимтуращал. «ЗучIа ххуллурду ххуй бан, ччюрк марцI дан, ми дичайсса кIанттурду букьан бан ва цаймигу давуртту дан багьлай бур», — тIий бия гай. Инсантуран пикри бикIай райондалул администрациялучIа арцул ххазна бунува ми харж къадуллалисса. ЦIуцIи кIанттурду, дан-дитанмур щиннияргу ххуйну жуннагу чIалай дур. Ми давуртту дансса каширдур жучIа дакъасса.
Шяраваллавусса давурттан­сса харжлугъ цивппа-цивппа къаляхълай, жува хьхьичIунмай къахьунтIиссару. Масалдаран, Кьубиял шяравусса ФАП-рай чIири-хъунсса ремонт дарча, бю­хъан тIий бур мунил лицензия ласун. Жяматращагу, СПК-лущагу му мурад чулийн бутан бюхълай бакъар, хIатта спонсорталвагу кIункIу бан аьркинни. Лицензия къаласурча шяраваллил агьлу медициналул пункт бакъа личIан тIий бур.
— Аьрщарая налогру ласланшиврул, шяраваллал аьрщи ва хъуру сияхIрайн ласун аьркинни. Дуссарив ми сияхIрайн ларсун?
— Сайки шинай лахъи лавгуна инсантурачIасса аьрщарал участокру сияхIрайн ласунсса хъиривлаявуртту дуллай, масалдаран, аьрщи дунал цIа-бакI, къатлул тарих тIайла бацIан буллай. Ми цил багьайкун щаллу къабувссаксса, похозяйственный сияхIрайн ласун къашай­ссар. Цимурца низамрайн дурцуну, сияхIрайнгу ларсун, республикалул базалувун хIакьинусса кьининин дагьссар 4700-ннийн дирсса аьрщарал участокру. Ва диялсса давур дукIу-гьашину дурсса. СияхIрайн ласунсса цинярдагу дуссар 6000-ния лирчусса участокру.
Къатрахьми аьрщарангу «зеленкарду» бан буллай буссар.
— Республикалул БакIчинал хьхьичIунну ккаклаки­сса проектру цинярда зузи дансса каширду зунттал районначIа дакъар. Масалдаран, промышленность. ЧачIав бувкIсса хъамаллураннив найдунура итталун дагьай жулла тIабиаьт. Лакку кIану туризм хьхьичIуннай дансса сурсатирттал авадансса бур учай миннал.
— Мяйжаннугу шяраваллил туризм хьхьичIуннай дансса сурсатру жучIара чIярур. Каширду лякъин хIарачат буллай буру, луглай буру инвестортурах.
Ларгсса шинал ахирданий МахIачкъалалив Хъун библиотекалуву хьусса Туристурал форумрай ккаккан дарду Лаккуй туризм хьхьичIуннай дансса райондалул программа. Къачансса бия гиккугу жула стендирттачIа бацIлай, цIухху-ккакку буллалими.
КIулсса куццуй, чIявусса турис­тал бучIай гъинттул ПпабакIуйн лахъан. Миннал ликказан дай неххацI чятирду бивщуну. Чансса къабикIай миннаву чавахъру бугьлан ххирасса. Му иш хIисавравун лавсун бувну буссар чавахъру хъуни буллансса бяр, буллай буссар цамургу. Федерал, республикалул, райондалул бюджетрава ва инвестортурал харжлугърацIух Буршай бан дакIний буссар гьарца шартIирдал дузалсса гостиница. Му пландалувунгу бувтун буссар.
Туризмалул потенциал хIакьину ишла бан бюхъайсса кIану Лаккуй цамургу бур – КIувурдал шяраву. Шиккун кIункIу бан бюхъанссар авчитал. Гъинтнил ва кIинтнил бигьалагай каникуллай шийн игьагулаган, авлийгу уккан кьинилун учIайсса ур 10-15 инсан. Авчитуран ххуй бизайсса кIантту шикку бур Ханнал вацIа ва ЛухIуваллил зунтту. Райондалий туризм хьхьичIуннай даврил программалул лагрулуву КIуврав бувну буссар гьарца аьркинсса шартIирдал дузалсса къатта (8-10 инсан ликкан бюхъайсса).
Жулла райондалул тарих аваданссар, туристуран ккаккан данмургу чIяруссар. ХIакьинунин райондалий яхьуну дур 10 тарихийсса гьайкал, 41 архитектуралул гьайкал, 10 магьирлугърал гьайкал, 22 археологиялул гьайкал. Вай гьайкаллаву 4 дур федерал агьамшиву дусса, республикалул агьамшиву дуссагу дур 80.
Му бакъассагу, жучIава бур минерал щинал 10 щаращи, экологический марцIсса аьрщи, продукция, зунттал дикI, нагь-нис. ЦIанасса чIумал мукунсса луртандалул кьимат хъинну лавайну бур. Райондалул администрациялул фондраву личIи-личIисса шяраваллаву дуссар тIабиаьтрал марцIсса 240 гектар аьрщарал, багъру бан, ххяххия дугьан ччиминнахьхьун, инвестортурахьхьун дулун бюхъансса. Муния хавар буну, Голландиянал вакилтал бувкIун буссия аьрщи ишла дуллан ласун ччай буру тIий, амма миннан чIярусса гектарду аьркинну дия.
Аьрщараха, ишбажаранчишивруха зун ччиминнан ширишилун дулунсса фондравугу буссар 50 миллиондалунсса объектру. Амма цукунсса- дунугу ишбажаранчишиву дачин дан, цех тIитIин, производство зузи дан ччисса бакъар. Бажар бунаща бюхълай бур даххансса кьакьан дурсса дикI, ккурккимайртту дуллан, ми так ца Дагъусттаннай дакъагу, Аьрасатнал шагьрурдайгума тIалавну дур хIакьину.
— Билаятрайсса кризис сававну хьунабакьлакьисса къур­къабацIурдугу чансса бакъахьунссар ми проектру зузи давриву? Цукунсса чаранну ляхълай буру кризис асар къахьунсса?
— Мяйжаннугу, ларгсса шинал ахирданий ттучаннай дукиялул багьри хъинну лахъ хьунни. Зун­ттал районнай кризис асар къахьунсса чаран ца бур шяраваллил хозяйствалуха зузаву, ризкьилия ва аьрщарая дучIаймур гьарза дуллалаву. Гьарца совещаниялий гъалгъатIий буру муния. ЦIунилгу кIура баянну нукIувагу кIицI лавгсса Гъумучиял къурнийн. Гъумучиял СПК-лул ка хъирив лаллай дакъая кIа къур мюнпатну ишла буллан. Мунияту 9 га. дуллуссар инсантурахьхьун, люцерна дугьан. Оьллаарив 3 гектаруксса аьрщи ларсунни Абакаров Самандардул нувщи бугьан. Сайки 30 тоннаксса нувщи бугьантIиссар. Аллагьнал кабавкьуну, жулва кIанттул нувщи бикIантIиссар ссуттил базаллуву бахлай. Ттула гьалмахтурал кумаг­райну, 2500 ахънилссаннул мурхь буларду уква агьалинал цала цалва-цалва ахъуву бугьан.
— Цукун зий бур агьалинал мюхчаншиву дуруччаврийн багьаймур проект?
— Хъуннасса даву дуллан багьлай бур агьалинал мюхчаншиву дуруччаврийн багьайсса проект зузи бавривугу. Щалла дунияллий чIяву хъанай бур агьалинал оьрмулун нигьачIисса ишру. Интернет паччахIлугърайн, хIукуматрайн, билаятрал бакIдургьуминнайн хIусутсса информациялул гьузи лархъун дур. Ларгсса шинал интернетравун багьну бур 50 азаруннийн бивсса му журалул информация. ПаччахIлугърал СМИ-рдал чулухарив миннул бачIикссавагу ххуймур ккаккан буллалисса информация бакъар. Мунийнугу экстремизмалул ва терроризмалул чул бувгьуминнал гьарахъун щин дихьлай бур. Террористал, экстремистал аьлттуну чIалай бакъахьувкун, багьлай бур мунил идеология ппив шавринсса ххуллурду бахIлан.
Дин-исламрая кIулшиву дуссар тIисса инсантурал гьарца лавсъсса ша, тIул бусурманчунан лайкьсса дикIаван аьркинни. Амма миннавасса чIявуми къуццу тIий бур цамур куццуй. Миннал идеология дукъарчIайсса, ватандалух, миллатрал тарихрах ва магьирлугърах ччаву дакъасса дур. ОьрчIру тарбия бавриву хъунмур хъар школарттайн къаруртун, цайннагу жаваблувшиву ласун багьлай бур нитти-буттахъан. Цалва оьрчIал дуллалимуних, зана-кьулушиндарах къулагъас дакъасса кулпатругу жучIава къачанни. Балугъравун къабивсса оьрчIру найбунува ххуттава буккарча, тIайла буллан жапассар. Ахир оьнийн кIура даяйссар. Экстремизмалул ва терроризмалул ххуллу кьукьинсса давуртту райондалий къачансса дуллай буссар. Зий буссар террорданийн къаршисса комиссия. Сайки гьарца нюжмардий школарттай дуллай буссар экстремизмалул ва терроризмалул профилактикалунсса хьунабакьавуртту. Шанма зуруй цал цумур-дунугу шяраву шайссар шяраваллал ва СПК-рдал хъуними, школарттал директортал, учительтал, дуклаки оьрчIал нитти-буттахъул гьурттусса батIавуртту. Зурул хьхьичI мукунсса батIаву хьуссар къутаннайсса Сангардал шяраву. Ларгсса нюжмардий мукуннасса батIаву хьуссар КIундиннал шяраву.
— Махъсса шиннардий мазравун багьну бур баяйхтува инсаннал дакIнивугу, бакIравугу тIааьн бакъасса асарду хIасул буллали­сса «оптимизация» тIисса махъ. Бюджет ссуссукьу бара, паччахIлугърал давурттайсса зузалт чан бара тIисса дур му мукъул мяъна. Бакъассарив «оптимизация» къадурнура щаллу хьунсса чаранну?
— Райондалул бакIчиналгу ба­къассар зузалт чан буллансса мурад. Амма жунма бувчIин аьркинни хIакьину билаят захIматсса тагьардануву ливчIун бушиву. Шяравалланссагу, школарттанссагу арцу итадакьлай дур агьалинал бакI хIисав бувну. Ци чулийгу чанссарагу оптимизация къадурну къахьун тIий бур. Мукунсса даву администрациялул аппаратравугу, школарттайгу дурссар. Уттигу дан багьлагьисса идарартту бур. Масалдаран, библиотекарттал системалуву.
— Цукун дайдишарду Ба­гъирдал шин?
— ЦIанихсса багъманчи, Социалист захIматрал виричу Гъази Ххинчаловлул бувну бивкIун бур 109 гектарданийсса багъ. Цуксса хIайпнугу, къабуруччин бювхъуну бия му. Амма махъгу-хьхьичIгу кьадру бувчIай, тава-тагу кьариртмуничIанмай зана шару.
Гьашинусса шин Дагъусттаннай Багъирдал шинну баян байхту Гъази Ххинчаловлул ватанлувтал сиптачитал хьунни райондалий багъру цIубуккан буллай байбишин. Щалва жямат шавкьирай чялишну хьхьичIва-хьхьичI байбивхьунни багъру бугьлай. Жяматрал сипта хъинчулий ккавккун, чIарав авцIунни ГьунчIукьатIрал шяраваллил бакIчи МухIад Штанчаев. Дайдихьу дунни Ибрагьимов Кьурбанаьлил. Хъуннасса гьурттушинна дунни райондалул администрациялул зузалт Щамххала Сайпуллаевлул ва ХIажи Чавтараевлулгу.
ХIакьинусса кьининийн райондалий СПК-дал, КФХ-рдал, арендатортурал ва цалва ахъаву аьмну 12, 5 гектарданий бувгьунни 4385 гьаннарал мурхь. ЦаннацIух ца буклай, инсантуран гъира багьлай бур. Гьашину бугьан чIал хьуми ялунчIил бугьан дакIний бур. Жугу чIарав бацIантIиссару.
— Жува ихтилат Ххувшаврил 70 шинал юбилейрал бухкIуллий буллай биявхьур, му темалий къуртал банну. Ци даражалий дур Ххувшаврил кьинилийнсса хIадуршинна? Ци давуртту дурссар ва дан дакIний буру юбилейрал шинан хасну?
— Ххувшаврил юбилейрал хьунийнсса давуртту дайдирхьуссар январь зуруйра. Райондалул администрациялийгу, шяраваллавугу сакин бувну буссар Ххувшаврил кьинилийнсса хIадуршиннарал давурттал жаваблувсса комитет. Гьарца нюжмардий миннал дулайссар дурсса давурттал отчет. Шяраваллаву дяъвилия зана къавхьуминнансса гьайкаллу ва обелискру дакьингу дурну, миннул лагма-ялттусса чIалачIингу ххуй дурну, щюллишиву дугьлай буссар. Бакьингу бувну, ялттусса чIалачIин ххуй дуллай буссар Гъумучиял паркрал. Гьарцагу идаралул зузалт буржлув бувссар лагма-ялттусса кIантту, цин лавхьхьусса даражалийн буцин. Гьарца нюжмар кьини идарарттал зузалт цивппа бувккун дуллай буссар субботникру.
Так ца Лакрал райондалул акъагу, щалва миллатрал ишир­ттаву чIарав ацIайсса хIакьсса патриот Ссапар Аьбдуллаевлул харжлухрацIух дакьин дуллай бу­ссар Апанни Къапиевлул гьайкал ва ганил лагма-ялттусса кIантту.
Дурну дуссар дяъвилул ветерантурал къатрай лачIунсса 24 аьпалул ула. Уттинин, ветерантурал мачча-гъанцириннайнгу оьвкуну, хъуннасса шадлугърай тIитIарду 9 ула. ЛирчIмигу Ххувшаврил кьининин тIитIинтIиссар. ЗахIматрал ветерантуран дуллуссар Ххувшаврил медаллу.
ХIакьину райондалий ялапар хъанахъисса ливчIун ур увагу 3 Хъун дяъвилул ветеран: кIия ГьунчIукьатIув — Давудов МахIаммадхIажи ва Ибрагьимов Жамалуттин; ца Уврав – Къардашов ХIусман. Миннал ялтту буккан лавгссар райондалул администрациялул зузалт ва хIакинтал.
Тамансса дурссар юбилейрал шинан хасъсса давурттугу. Январь зуруйра гьарцагу школалий цIу дурссар «Никто не забыт, ничто не забыто» тIисса стендру. «Сирень Победы» акциялул лагрулуву Гъумук ва шяраваллаву бувгьуссар кIиттуршуннийн бивсса сиреньдалул къатIри. Дарду Совет Союзрал вирттаврал шяраваллавун­сса велогонка, «Аьпалул Вахта», «Георгиевская лента». Вай гьантрай хьунтIиссар ватандалухасса балайрдал конкурс «С любовью к Родине». Майрал 5-нний хьунтIиссар Хъун дяъвилий Ххувшаву ларсминнал ирсирал парад «Парад наследников Победы». Мунийнгу январь зуруйва хIадур хъанай байбивхьуссар школартту. ЦIудуллай, хъуни дуллай буссар му парадрай ларсун бачинсса цала ттаттахъал суратру.
ХIадур буллай буссар ххюягу Совет Союзрал Виричунан хас був­сса яргсса буклет. Вай дакъа­ссагу, райондалий аьдатравун дагьсса гьарцагу мероприятие ттинин дурмигу, шинал ахирданийннин дан дакIниймигу хас дурссар Ххувшаврил 70 шинал юбилейран. Агьаммур мероприятие хьунтIиссар майрал 9-нний – Ххувшаврил Парад. Дяъвилул ветерантал шанурдацIух бухьурчагу, райондалий гьарцагу шинал лайкьсса даражалий дайссар Ххувшаврил Парад, гьашинусса Парад хъиннува лавайсса даражалий дансса ниятрай буссару. Авадансса дикIантIиссар му кьинилун хас дурсса спортрал ва магьирлугърал программа. ОьвтIий буру шагьрурдай ялапар хъанахъисса лакрайнгу Парадрайгу, шадлугъирттайгу гьуртту хьун.
— Барчаллагь, Юсуп ХIамидович, кабакьиннав!
Ихтилат бувссар
Зулайхат Тахакьаевал