Шанма халичалул хавар

Ттун ххуй бизай «Фейсбукрай» Бика Алхасовал мюрщи хаварду. Ва Бущихъиял райондалийсса Аьндиннал шяраватусса бур, ванил пишагу литературалуцIун бавхIусса ба­къар, инженер-геолог ва магьир­сса дарзи бур. Политикалия, экономикалия, дунияллий хъанахъимуния, багьу-бизулул масъаларттая шацI хьу­сса ттул дакIнин малхIанну бикIай Бикал пасихIшиврул даражалий чивчу­сса хаварду. Зулми дакIругу дигьалаган дуваншиврий дакI дарцIуну, таржума буллай бура ванил усттарсса хавардавасса ца.

Дяъви къуртал хьусса ппурттуву ттун 12 шин дия, 16 шинал оьрмулуву ниттил на щар буллунав. Зунттал кIанттай душругу ччяни щар булай, арсругу ччяни щаллу бувай. Та дия ххюцIалку шинну дайдихьлахьисса чIун. Мукьва зурува ттул лас армиялийн увцуна, оьрчIах хьу­сса ттун мунах ялугьлан багьуна мукьра шинай. Таний аьралий бурж мукьра шинайсса бия. Жул шяраваллил агьлу ччянива ппалуя варсив буллан бикIайва, ми агьалинаву аьндиннал варсив тIий машгьурну бия. Гьарца хъамитайпалун варси бувай касму лахьхьин дувайссия. Даву бигьасса дакъанугу, ва так хъаннил даврин ккалли дувайва. Колхозраву зий дурсса чан-кьансса захIматрал кьинирдая дакъа цамур доход ттулгу дакъая. ОьрчI буваннин арцу лякъин ччан бивкIуна, пик­ри хьуна, шяраваллил агьулданул кунма варсив бувну баххан. Ласгу армиялия учIаннин къуруш салкьи дуван хьунхьуви тIисса тамахIгу бур, маэшатрангу ­аьмал бикIанссар. Амма ттухь ппал машан ласунссарагу арцу дакъая, щар шайни ттунна ниттил пишкаш дурсса арцул вичIилусру дарххуссия. АцIния арулла шинавун бивсса ттул оьрмулуву тIутIал къалипрайсса, дянив пирузилул рангирал кIунтIругу бусса вай вичIилусру дия дуссарагу кьиматрайсса хъус.

Бика Алхасова

Варсимур цуксса ганзну буврив, муксса багьагу лавайсса бикIайва. Ппалул мукьцIалла килорая ацIва варси хьуна, на ми буллай щаллусса зуруй зий буссияв, цуксса захIматсса давурив буслай лахъи къабулланна. Варси муштаринал тIалав дувайсса хъус дия, баххангу захIмат ба­къая. Жапасса иш бия варсив Чачаннал дазуйн биян буван, тикку ми хъямала бувайва дахху-ласу дувултрал. Тай шиннардий, варсив баврий дикIу, цайми пишардай дикIу, кустарщинар тIий, къадагъа дикIайва, баххангу къабитлан бикIайва. Дяхтта циняв ххуллурдай милицалт къаралданий бикIайва, агар варсив баххан наними бириярча, мигу зевххуну, уголов делогума сукку дуван бюхъайва. Хьхьувайрив Чачаннал зунттаву абрекIтурая нигь дикIайва, духьурчагу, тIайлабацIу буми балчаннуй гьиву дурну, бакъами мукьах бивщуну варсивгу бачайва Веденолийн буккан. АбрекIтуралгу, милицалтрал кунма, варсацIун гьарзат думур зерххуну, хъямала увайва иривма. Цавайвагу рахIму бувайсса бакъая. Амма милицалтрая ххишала нигь дикIайва, варсив, хъус зеххаву къагьану, суд-диваннахун утайну тIий. Мунияту чIявуми хьхьунил чIумал буккайва ххуллийн. Цахъи сивсуну ва бурувччуну бикIаншиврул, маша бан наними кьюкьри, ккучунну дурну ххуллийн буккайва, чиваркIуннал ххаржантру дахIайва. Ххуллийн бувкминнаву чIявусса бикIайва, шяраваллил агьулдануща варсив машан лавсун, ххирану баххан наниссагу, бавххуну махъ багьа булун икьрал дурссагу. Хьхьувай ххуллийн буккарча, кIюрххицIун Веденолийн бияйва. Тикку яла Аргъуннайн биян бувансса транспортрах луглан багьайва, тиччагу –маша буллалисса кIантту зума-къирагъирттай бусса Чачаннал хъуншагьрулийн.

Ттулгу, туну, утти баххан хIадур був­сса ацIва варси бакъарив, цивппагу ганз­сса, куклусса. Тукун нигьачIисса ххуллийн буккан ттун пайда бакъая. Ххишалдаран, лякьлувусса оьрчIащал. Ба­ххан булурча щихьхьун-бунугу, гьай-гьай, нава Грознайлийн биян бувссаннуяр кIилийну чансса багьа ттун булунссар…Укун­сса пикрирдай чаклий бавцIуну бура, тIайласса хIукму буван Заннал кумаг бувния, цукунсса дунугу мяъналийсса лишан гьан дурния тIий. Вава хIалатраву хIал биян буллалисса къювулий лякьа цIун диркIунни. Хъирив кьини кIюрххила на ацIвагу варси баххан булав Хасавюртлия арх дакъасса къутандалий яхъан­ахъисса гъанчунахьхьун, кIива варсилухсса багьа танал гацIана буллуна, мяйва варсухсса арцу бавххукун, ца зурувату шяравунай зана шайхту дулунна увкуна. Амма я ца зурува, я ца шинава, ягу кIира-шанна шинаватугу маччачу шяравунай зана къавхьуна.

Тай шиннардий агьалинал оьрму бигьасса бакъая, шиная шинайн къурагьшиву дагьлай, маэшатрал кIюлану бия. Аьрщарая дучIайсса бакIлахъиялия бакI­буклай аьдатсса шяраваллил захIмат­читуран къабигьану бия. Ттул нину цурда дунияллия гьаннин (хансса, яхIлувсса щарсса дикIайва), нагу мукунма тарбия бувну бияв. Цинма цуксса захIматну бухьурчагу, ганил тачIав цIуру-кIуру къабайва, щинчIав ккаккангу къабитайва къуш кIюлану бушиву. Нагу мукунма яхI буллай бивкIра. ТIайламур бусан, гьай- балики ттула гъанчу тава-тагу зана хьун, варсахсса хIакьгу булун тIисса вихшалагу дикIайва. КIира шин ларгуна. Ттул маччасса щарсса ттухь миннатру буллан дикIайва, га жула гъанчу яхъанахъи­сса къутандалийн бачу тIий цищалва. На ххуллийн буккан сислай бакъаяв, чIивисса оьрчIащал бахьтта лахъисса ххуллу битан къабигьашиву кIулну. Амма ца иширал ттул кIихIуллану личIаврил бази дуруна. Ца кьини кIюрххила на, кIира шинавусса арснал кагу дургьуну, хIаллицIух кьуллалийн най буссияв. Нани ххуллий хьунаавкьуна форель-балугъгу бувгьуну нанисса шяравучу. Шяраваллил агьулданухь сайки дурагу арцу къадикIайва, колхозравусса захIматрал кьинирдахлусса хIакьгу хъунмурчIин нувщуйну, къалмуйну ягу нисирайну булайва. Арцуми ча дикIайссия. ТтучIагу та гъанчунал кIива варсух дуллусса арцуя лирчIсса шанна къуруш дакъа-дакъассия, на ми, ца иш багьарчагу тIий, ядуллай буссияв.

Вай шанна къуруш ттунгу, арснангу ччатIух диял хьунссия гуж-балагьрай бачIи зуруйсса, агар ичIура дуканмунил чIири-хъунсса цамур луртангу духьурча. На чавахъру баххул чIарах бувккун гьан най буссияв. Цакуну ттун хIисав хьунни­хха ттула илтIасса оьрчI хIайранну цIитI ивкIун ушиву арцул пар бусса чава­хъирттал чарсса хъарайх руртуну, нани­сса шяравучунах. Ттул къюкI цIурхьхьу тIун диркIуна, оьрчIан дуканмур цара-ца куццуйсса дулара нара мудан, дахханасса дукра дуван къашай, нахIусса ци-дунугу къадурну цуксса хIалли тIисса пикри бакIраву гьанан бикIайхту. На, балугъру баххухь цахъи хIаллайсса аглан хьу куну, анаварну шаппай лавгун, лариртсса арцува ца къуруш личIи дурну, шанма хъуни бакъасса балугъ машан лавсъссия. Ххалуйх лавхсса балугъругу дюхлулсса кIанттай мюрайн лавхъун, на, гава ку­ццуй арснал кагу дургьуну, цIунилгу кьуллалийн лавгссияв щинал хъирив, шаппай бучIайхту балугъ дагъ бувну оьрчIан булунна тIисса ххаришивугу дакIниву дуну. Щингу ларсун шаппай занабикIайхтурив, ттун къащилул аьтIаву ларчIуна: на балугъру лавхху­сса мюрай балугъирттахлу анжагъ бутIа зурчIай тIий бия. Тихунмайну мурцIув кIива шярал ччиту бия балугъирттал кьаркьаллу кьурщу дуллай …
Та кьини на хIукму бувссия, мачча душнил тIимур бувну, баххан халичар­ттугу лавсун, акъа хьусса гъанчунал хъирив буккан. ЧIивисса оьрчIащал мукьва гьантлий жу ххуллийх най бивкIру, лях-карах бахьтта, лях-карахрив ссайн-бунугу лахъансса тIайлабацIу шайва. Къутандалийн бияйхту жу, цIухлай, лякъарду гъанчунал къатта. Ганайн ящайхтурив , ттул иттату дайгьин къахъанай макь дарчуна. Га увчIиннувагу акъая, жагьилсса адамина ца-кIира шинал дянив къужлуйн увккун ия, къювулул бас дурсса симандалий яру бакъа ливчIун бакъая. Га тахлий уттуивхьуну ия, гъинтнил кIирисса гьантри бунугу, ганзсса виргъангу ялтту лирчуну. Виргъандалула чIалай дия ганал илтIлул тIама хьусса кару. Яхъанайгу ия оьрчIал бувцIусса мискинсса пукьлуву, захIматшивуртту духIан къархьуну, дурусну дачIи шинал хьхьичI ганал щар­ссагу диркIуну дия. Гужсса хъагьлилгу бас уллай унува, га хIаллицIух буслай айивхьуна кIира шинал лажиндарай цала бакIрачIан бувкIмур.

– Та баласса хьхьуну абрекIтурал на, думуницIа увну, хъямала увнав, балчангу зевххуна. На хIалал ити ина, ттул душ. Къиялий къабивкIссания, ва кIиришиврувух, чIивисса оьрчIащал лахъисса ххуллугу бивтун къабучIанссияв инагу. Ина ттула ужагърайн бияннин на ивкIуну ивкIссания…
Га чIу бакъа аьтIий ия, ганащал архIал аьтIий бивкIру жугу. На ганахь увкуссия бурж хIалал битлай бура куну, гава кьини махъунмай лавгссияв. Тания мукьах ларгуна ацIния ххюра шин. На мяйжаннугу дакIнийхтуну ттула гъанчу хIалал ивт­ссия, буржгу хъамавабивтуна.

Кьинирдал ца кьини жул къатрачIа кьай духхай машина бацIан бувну, ганива бувккуна кIул бакъасса жагьилсса адамина ва хъамитайпа.
– На зул маччачунал Халидлул арс Илияс ура, вагу ттул кулпат Гулхалунни, – увкуна кIулакъул. Ганал бувсуна ппу дунияллия гьаннин бурж дакIнийну ивкIшиву ва цахьва миннат бувшиву, каши шайхту, бурж зана буван. Бувсуна ппу гьутрурдал азарданул ивкIушиву, вара азарданул ливтIушиву хъиривсса ххюра шинал лажиндарай мукьва оьрчI, сагъну ливчIушиву хъуними оьрчIру, кIия арс ва душ. Илияс оьрмулул 16 шинаву дуснащал къюмайтIутIи батIлан Кураллавун лавгун, тийхва кIанттул хьушиву, эшкьи дурну Гулхалумгу щарну бувцуну. Буттал аманат дакIнийну, Илияс бурж лахъанмур салкьи дуллай ивкIун ур, бюхъай-шай буллай. Бурж лахъануксса арцу салкьи дурну, ххуллийн уккан нанийни, ганахь щарссанил увкуну бур:
– Цуксса архсса ххуллийн ина уклай ухьурчангу, нагу вищал архIал бучIанна. Вил буттал бувсун бурхха маччадушнил бурж хIалал бивтшиву цуппа къааваданну яхъанай бухьурчагу. Гьай-балики, танил арцу къаласун, хIазран ххуллу хьун. Нану жува жущалва ласуннуча шанма бартбису, агар та гьайгу-дайгу арцу къаласунна тIий бацIарча, жува вай бартбисуртту бахшишран кьабитанну, буржирал багьлий бацIлай бур вай. Вил дакIгу рахIат дуккантIиссар.

Гьай-гьай, на цукунчIав рязи къавхьу­ссияв арцу ласун. ХIалал бивтсса бурж ласлан бикIайссарив, ххишалдаран ивкIуну лавгсса инсанная? Кьай ду­ххай машиналия Илияслул шанма халича бучIан бувна. «Лажиннича, вай шанма бартбису кьамул бува, вай вин ссайгъатранни. Ттул щарссанил цила карунних щавшсса халичардур», – увкуна ганал бартбисуртту ликкан байхту. Ттун тукун ххирасса ссайгъат кьамул буван ччай бакъая, амма бартбисуртту къаласунтIишиврий ттуща хъамал мукIру буван къавхьуна. Лахъисса бяст-ччалливу хъамал ххув хьуну, бартбисуртту ттучIа ливчIуна ХIакьину ниттин мяйцIалла шинни, хIакьину ванил ужагърай дакIнийн бутавурттал кьини дур. Жу, цаннийн ца лажинну щягубивкIун, кьурчIину аьтIий буру.

На лахъну кьупIа тIий аьтIий бура, нинумур – лагьну, чIу къабукканну. Нину мудангу цилла цурда дургьусса, ссавур дусса дуссар, ихтилат чансса, паракьатсса. Намур ттуйнма нава нааьналий бура, ниттин кьурчIисса ишру дакIнийн бутлан багьунни тIий. Жун, шанмагу ссийн, ца-цаннин ца-ца бивссар вай кураллал бартбисуртту. ЖучIа щяв бивчусса бартбисурттайн ябияйхту, нину мудангу къума лаглан дикIай. Нину тачIав хъуслихун дагьсса щарсса дакъая, жунгу бувчIлай бия бартбисуртту ниттин ххирашиврул савав : жагьилсса лазгири душнил каруннил щавшсса гай яргсса ппалул бартбисуртту ниттин цилва жагьил заманнул ва укунасса инсаннал инсаншиврул лишанну, бардултну хъанай буну тIий, мунияту кьиматрайгу буну тIий.
Бика Алхасова