Хъамабитлатисса махъру

Накьара

ЦIанакулсса лакку мазраву накьара нажагь бакъа ишла хъанай хьунакъабакьай, лакку мазрайсса литературалуву му махъ ттун бакIрайн къабагьунни. Таманссаннангу мунил мяъна балжину, мяълумну къакIулли. ХIатта, жагьилминнан ва агьилминнан бакъассагу, цаппара бугьараминнангу ва мукъул мяъна кIулну къадикIай, валлагь му ца цукунссаривсса музыкалул инструментри, цукунссаривсса дачIу ягу ччергъилу дунуккар тIун бикIай. Амма, цукун бухьурчангу, накьара лапва хъамабивтсса ягу яла багьсса мукъун ккалли бан къахьунссар.
Цалчин, мукъул мяъна балжину чIявуссаннан къакIулнугу, вичIахух бишлай бавсса махъ бур. КIилчин, мукунма зюннав-дачIу, гармун-ччергъилу тIисса кIилийнусса махъру кунма, ца аьмсса мяъна ккаккан дан так-тук зюннав-накьара тIий баллан бикIай. Ванил мяънагу «музыка», «музыкалул оркестр» тIисса дикIай, хаснува хъатIая, шадлугъирттая, ссувхIатирттая ихтилат нанийни. С.М. Хайдакьовлул «Лакку мазрал ва оьрус мазрал словарьдануву» накьара «барабан» куну таржума бувну бур, амма миккура ва махъ бухсса мукъун ккалли буллали­сса ишарагу дур: бух (яъни «бух хьусса махъ»).

Жулва ихтилат нанисса махъ Аь. Къаяевлул «Лакку маз ва тарих» ва «Лакку мазрал ва тарихрал материаллу» тIисса лу­ттирдавугу бур, цуппагу укун бувчIин бувну бур:
1. Накъара аь. Накъара тIисса аьраб мазрай «рищайсса дачIу» тIиссар. Лакрал, баххана бувну, накьара куну учайссар: «накьарачи, зюрнав-накьара. Саллат батIин накьара ришлай бур (Л. 279).
2. Накьара тIисса аьраб мазрай «кьутI-уку» тIиссар. ДачIуйнгу учайссар. Зюннав-накьара. (Л. 352).
КIивагу луттираву ва мукъуя аьлимчунал бусласимур, чан-кьансса тапаватшиву дунугу, цаннийн ца букIлай бур: мунил мина-гьану аьраб мазраву дур ва мичча бувкIсса махъ бур, цуппагу лакрачIа накьара тIий ишла буллай бур. Луттираву аьлимчунал бувсмунил хIакъираву чан­сса бувчIин баву дан бюхъан­ссар. Кьамусраву бакIххуттайнгу лавсун, аьраб махъ бушаврил ишарагу (аь.) дуллуну, накъара тIий чивчуну бур ва лакрал, му баххана бувну, накьара учай­ссар куну бур.
Амма, бакIрайва учин, ва махъ аьрабнал накъара тIий ишла къабай ва чичайнигу накьарат куну чичай. Мунищала архIал, аьраб мазраву «къ» чIугу бакъассар, буссар «кь» («кьаф» тIисса хIарп). Ва мукъуву кIилийнусса «кь-кь» аьрабнал ца хIарпирайну, амма чIурчIавгу «(чIу чIуяву)» ялув дирхьуну чичайссар. ЧIалай бур, аьлимчунал чивчусса накькьарат, лу бищун хIадур буллалиминнал чансса бяйкьин бувну, накъара куну бувккуну бур, яъни чIурчIавращалсса «кь» («кьакь») жула «кь» кунма бувккуну бур. Ванин сававгу хьхьичIарасса лакрал аьжам-чичрулуву лакку мукъурттил «кь», гьамин, чIурчIавращалсса «кь» (кьаф) аьркин бувну чичайсса бикIаву хьуну дур. Мунийн бувну аьрабрайсса накькьара(т), лакку мукъурттиву кунма, «къ» чIунищал бувккуну чIалай бур. Аьлимчунал, цала цIакьлин дургьусса кьяйдалийн бувну, аьраб махъру бакIххуттай аьраб мазрал орфография дурурччуну ливчIун бур.
Аьраб мазрай накькьара(т), аьлимчунал бувчIин бувсса куццуй, «кьутI-уку» тIиссар, мунищала архIал дачIуйн ва мунил цаппара журардайнгу учай­ссар. Ва махъ аьрабнал оьрус мазрал «литавры» (дачIул ца жура) тIисса мяъналийгу аьркин байссар.
Аьрабрава ва мукъул цайми мазурдивунсса аьрххи ччянива байбивхьуну бур ва чIявусса мазурдивун, хъунмурчIин бусурман халкьуннал мазурдивун, хIала хьуну бур ва мура мяъналий («дачIу» ва мунил личIи-личIисса журардал цIарду хIисаврай) аьркин буллай бур. КIицI банну ми мазру ва миннувусса вава мукъул журарду: парс нагъгъарз, турк наккаре, азирбижаннал нагъара. гуржи нагъара, армани нагъарай, авгъан накь(кь)ра ва нагъара, узбак1нал ногъора, туркмен, къиргъиз нагара, уйгур нагъра, индонез некара.
Шиккува бусанну, вава махъ оьрус мазрал лугъатирттавугу бур: нагара «глиняный барабан» ягу «литавра». Бухсса оьрус мазравугу (XVI аьсрулий) «накра» тIий ишлану бивкIун бур, накрачей (яъни «дачIучи») тIисса махъгу бивкIун бур. (Бурги: М. Фасмер. Этимологический словарь русского языка. Т.З, л. 36,40).
Къапкъазнаву ва махъ азир­бижанначIа, арманначIа, гуржиячIа ва Дагъусттаннал мазурдиву хьунабакьай. Шиккун му ттуршрахъул шиннардил хьхьичIва бувкIун бур. XVII-мур ттуршукулийва лакку мазрайн таржума бувсса тарихийсса лу­ттираву («Дербент-Намелуву») укунсса кIантту бур: «Шамилчинмур кьини накьарарду рирщуну, бусулмантал вацIлуйн архарду (яъни ттиликIру – Я.Э.) дуллуну, капуртурайх тур рирщури тIар».
ЧIалай бур, та заманнайва ва махъ тамансса мазурдивун, миннувухва дагъусттанналминнувунгу, хIала хьуну бивкIшиву. ЦIанакулсса дагъусттан мазурдиву тIурча, цаппараннуву мяъна даххана дурну («гармун» ягу «бищай дюду т1ий») хьунабакьай.
ДачIу ва мунил жура кка­ккан буллалисса мяъналий укун­сса дагъусттан мазурдиву аьркин буллай бивкIун бур: лакрал накьара, даргиял накьра, табасараннал накьра, рутIуллал някьра, къумукьнал накьара. Амма яруссаннал накъира «(бищай) дюду» ва цаппара минналва лугъатирттаву «гармун» тIисса мяъналий аьркин буллай бур, ца-цавай лугъатирттаву яруссаннал гармундалийн «аргъан» учай. Аьндиннал мазурдивугу (бущихъиял, аьхьхьа­хъиял, цалва аьндиннал…) накьира «гармундалийн» учай. ЦIунтIайннал (бижтIайннал, цезуллал) тIурчан, гармундалийн «аргъан» учай.

Дагъусттаннай аьраб махъ, хъинну кIанттулгу хьуну, цамур мяъналийгу ишла хъанан бивкIун бур: «гармун» ва «(бищай) дюду». Цуппа махъ тIурчан, бусурман халкьуннал мазурдивун (ва мукунма цаймигу мазурдивун) хIала бувхсса «бусурман аьламрал интернационализм» кунмасса махъ бур. Цайми мазурдивун кунма, ва махъ жучIанма – лакрачIан, дагъусттанначIан ва вайми къапкъаз халкьунначIан – цава ца заманнай цинявннан гьуртту­сса махъ хIисаврай бувкIун бур. Къапкъаз мазурдиву му ттуршрахъул шиннардил хьхьичIва бивкIун бур: лакку мазрайсса «Дербент-Намелуву» 350 шинал хьхьичIва аьркин бувну бур, тава заманнайва сакин бувсса Сулхан-Саба Орбелианил «Гуржи мазрал кьамусраву» сияхIрайнгу лавсун, бувчIингу бувну бур.

Ва мукъул тарихрацIун ва личIи-личIисса мазурдивун багьаврицIун бавхIусса цаппара кIанттурдугу хIисавравун ласун багьлай бур.
Цалчин, аьраб мазраву му махъ (яъни накькьара(т) тIий) личIину ишласса махъ ба­къар, миннал хъунмурчIин вара мяъналий вава мархлуя бувссану кьайриййа(т) аьркин бай. Ва иширан хIуччагу му махъ «Мунжид» тIисса ­аьраб му­къурттил мяънарду дуллай кьамусраву бакъашиву дур, амма микку вава мархлуя бувсса чIявусса махъру бур.
Ванищала архIал, вихшала дишин бюхъайсса цаппара аьлим­тал ва махъ аьраб махъну ккалли буллай бакъар, масала, парсирая оьрусрайнсса кьамус сакин бувсса М.-А. Гаффаров му махъ парс мукъун ккалли буллай ур. Туркирая оьрусрайнсса кьамусраву, цуппагу машгьур­сса турколог В.А. Гордлевскийл редакторшиву дурну дунияллийн буккан бувсса, ва мукъун парс мазравасса бушиврул ишара дур. Мяйва жилдирайсса гуржи мазрал кьамусраву ва «аьраб-парс» махъ хIисаврай яъни дазу рирщуну мазру личIи къабувну, буллуну бур.
Ттун чIалачIиссаксса, вай кIанттурдал ца зат исват буллай бур: ва махъ аьраб мархлуя (ягу нукькьариййа тIисса махъ баххана хьуну) парс мазраву ччянива хIасул хьухьун­ссия. Мичча му личIи-личIисса мазурдивун – тюрк мазурдивун, къапкъазуллалминнувун ва м.ц. бувххун чIалай бур. Бюхъайссар, цивува аьраб мазравугу, машрикьуллал вайми мазурдил асар биян бувну, цалва нукькьариййат тIимур мукъущал архIал, махъ-зуманив ишла хъанан бивкIун бикIангу, яъни цачIанма цалва махъ, чан-кьансса дахханашиннагу дурну, зана хьуну бикIангу.
ЖучIанма Дагъусттаннайн (ва лакрачIангу) ва махъ, вайми Къапкъазуллал мазурдивун кунма (армани, азирбижан, гуржи ва.м.ц.), цинявннан гьур­ттусса махъ кунма хIала хьусса махъри. Бюхъайссар, Къапкъазнавун багьаннин ва парсначIа ва туркначIа «кIанттул хьуну» (накьара, нагъара тIий ишла буллай бивкIун), яла миччачил къапкъаз мазурдилгу лавсун бикIан.