Чарих чивчусса Лакку кIанттул таварих

Дайдихьу № 38

Шамхалтурал-ХIатталу

Культуралул ирс
хIисаврай ябан,
буруччин аьркинсса объект

Шамхалтурал-ХIатталу (Симирдарал-ХIатталу) дуссар Гъази-Гъумучиял шяраваллил кьиблалул чулий. Мунил рельефрал чан-кьансса даччавугу дур баргъбуккавал чулийннай. ХIатталлил территория дарчIуну дур кIива бутIуйх – кьиблалул ва баргъбуккавал.
Кьиблалул чулиймур хIатталлий бувччуну бур шамхалтурал тухумрал агьлу. Миннал гьаттардий бивщусса кIалабарзру бур кIира метралул лахъшиврийсса ва арулцIалла сантиметралул утташиврийсса. Миннул формагу дур антропоморфрал журалийсса, яни инсаннал куццираха лащан дурсса. Чарттал чуллах цIурцIуну дур накьичру ва чичрурду. Баргълагавал чулиймур кIанттай цIувцIуну бур шамхалтурал тухумрал гербру. Миннул дур хъуни дакъа­сса личIишивурттугу – увччуманал цIа-бакI шамхалтурал тайпалул цумур ххуттайх нанисса дуссарив хIисавравун ларсъсса. Цурда шамхалтурал эмблемалул форма лар­хьхьусса дур къумасса бартгу бу­сса ккуркки рирщусса тIахIунттуха, мунил лякьлул кIирагу чулух дур тIутIул куццирайсса розеткар­тту. Му эмблемалул лагмарагу дур аьраб мазрай чирчуну гьаттавух ивхьуманал цIа-бакI, дур мукунна дурну тарихрал ва диндалул мяънардайсса диялсса чичрурдугу. Шамхалтурал-ХIатталлий хIакьинусса кьини сагъну-сала­матну бур 35 кIалабарз.
Му хIатталу хьхьичIра-хьхьичI сияхIрайн ларсун дур жула машгьурсса аьлимчу Аьли Къаяевлул. Амма ваналми хъиривлаявуртту, ва цува 30-ку шинардий увгьуну, ссивир увну икIаврицIун бавхIуну, чийвун дуккан къадурнура лирчIун дур.
Ваная махъ тIурча, хIатталу гьарца чулуха ххалгу диргьуну, мунил хIакъиравусса хъиривлаявур­тту аьлтту дурну дур Совет Союзрал цIа дурксса аьлимчу, профе­ссор Леонид Лавровлул, ва ми рирщунугу дур «Ухссавнил Къапкъазуллал эпиграфикалул гьайкаллу» тIисса цала луттирай. Ва луттиравасса парча буцинну жувагу цуппа чивчуну бивкIсса куццуй, оригиналданул мазрайва:
«… В последствии у историков сложилось неправильное представление, будто шамхалы это исконно кумыкская по происхождению династия, издревле имевшая свою резиденцию в Тарках. Это недоразумение стало очевидным после того, как в 1951 году мы обнаружили семейное кладбище шамхалов ХУI-ХУII в.в. в лакском селении Кумух. В предварительном сообщении об этом мы писали: «Открытие этого кладбища в Кумухе доказывает, что центром шамхальства до ХУIIв были не Тарки, а Кумух. Теперь можно объяснить многое, казавшееся непонятным в истории Дагестана. Так, стало ясным, почему шамхала, выступавшего против Тимура в 1396 г., персидские источники называют не тарковским или кумыкским, а лакским (Гази-Кумухским); почему в ХУ в. кайтаки, не боясь шамхала, свободно грабили проезжих у самых стен Тарки; почему не в Тарках, а в Кумухе сохранились старинные памятники дагестанской архитектуры (замок, известный с ХIII в., и две мечети, принадлежащие к числу древнейших в Дагестане); почему не Тарки, а Кумух в старину привлекал к себе всякого рода строителей, ремесленников разных специальностей, торговцев, религиозных проповедников и т.д.; наконец, почему Грузия, находящаяся далеко от Тарков и сравнительно близко от Кумуха, являлась объектом частых набегов, которые организовывали шамхалы».
Находка кладбища шамхалов в Кумухе многим казалась неправдоподобной и вызвала специальную командировку в Кумух арабиста из Дагестанского филиала Академии наук М. С. Саидова для проверки фактов, изложенных нами в докладе, который был зачитан в этом филиале в 1951 г. Следом за нашей публикацией арабских надписей Шамхальского кладбища вышла публикация и М. С. Саидова тех же надписей. Хотя он и не называет нашего имени, но приведенные им факты подтвердили изложенное нами в докладе и в предварительном сообщении в печати».

Относительно самой шамхальской эмблемы можно сказать следующее: известный дагестанский востоковед А. Р. Шихсаидов проследил эволюцию шамхальской эмблемы во времени, показывает, что использование каплевидной розетки, как символа принадлежности к роду шамхалов, может быть прослежено с последней трети ХIУ в., в дальнейшем шло развитие иконографии данной эмблемы, известной нам на погребальных стелах ХУII в. как «шамхальская эмблема каплеобразной формы с двумя розетками по бокам».

ХIажи-Абубакардул зиярат
Шамхалтурал-ХIатталлий диркIссар тIарикьатрал машгьурсса щайх ХIажи-Абакардул гьавгу. Культуралул ирсну хIисав хъанахъисса му гьайкал ппив дурну дур ХХ векрал 30-ку шиннардий. Му цурда гьав диркIсса кIанттайх бивхьуну бивкIун бур колхозрал ­оьллал фермалийн нанисса ххуллу.
Му гьав-зияратрал хIакъираву Аьли Къаяевлул чивчуну бур укун:
«Симирдарал хIатталлил чIарав бикIайва ХIажи-Абубакардул зиярат. Гъарал къалачIлачIисса чIумал Гъумучиял жямат, гъарал чIа чин, дуаь дан, му зияратрайн лагайва. 1877 шинал Дагъусттаннай хьусса восстаниялул бакIчи Патааьлил талатаврийн нанийни аманат бувну бивкIссар тIар, цува ивчIарча, ханнахъал, яни цала буттахъал, хIатталлий къаувччуну, му ХIажи-Абубакардул гьаттачIа уччара куну. Лаващ ивкIуну, мичча му ХIажи-Абубакардул гьаттачIа увччунугу ия».

Патааьли-багнал гьав
Шамхалтурал тухумрал хIа­тталлив диркIун дур мукунна зунттал агьалинал восстаниялул чIумалсса хьхьичIунсса чув, виричу Патааьли-багнал гьавгу. Ванал гьаттай бивкIсса чару лявкъу­ссар Аь. Къаяевлул цIанийсса Фондрал чулухасса экспедициялун ва бацIангу бувссар цуппа бивкIсса кIанттай.
Патааьли-багнал оьрмулия­сса гьарта-гьарзасса бусаву дурну дур вава Аьли Къаяевлул чивчу­сса «1887-ку шиналсса восстаниялул тарих» тIисса канихчичрулуву. Вана мивасса бутIа:
«Патааьли Гъумучатусса Лакрал ханнахъал тухумраясса ивкIссар. Патааьлил ппу Башир-баг Лакрал махъа-махъсса ханнал, яни Агълар-ханнал, буттауссил арс ивкIссар. Амма Башир-баг, кулпатращала архIал ШамиллучIан лавгун, таначIа ивкIссар. Баширдущал архIал Патааьлигу лавгун ивкIссар. Шамиллул Башир-баг, кьамулгу увну, цала наибгу увну ивкIссар, мукуна мунащал хъунама арс АьбдурахIимгу наибшиврий ивтун ивкIссар. Башир-багнал цала душ Кьибид-МахIаммадлун буллуну, арснан АьбдурахIимлунгу Даниял-Султаннул душ бувцуну, ШамиллучIа паракьат хьуну ивкIссар.
Патааьли тIурча, ШамиллучIа акъавцIуну, махъунай Агълар-ханначIан ливхъун, мунал аьралуннавун увхссар, яни мунал нукар хьуссар. Патааьли кьянкьа­сса, виричусса ивкIссар. Кьянкьа­сса уну тIий, Агълардунгу ххира­сса ивкIссар, цана ччикун ивтунгу ивкIссар. Шамил лавсун махъгу оьруснал, Патааьлин чингу дуллуну, цал ВицIхъиял райондалул наибшиврий ивтун ивкIссар, яла Мукьархъиял наибшиврий гьан увссар. Та чIумал ДусраратIнил щархъивгу Мукьархъиял наибнахь дикIайсса диркIссар. Патааьлихь Лазаревлул лакрал багтурайх бавчIусса ханлугърал зунттурдаятусса кIива-шанма зунттугу бивкIссар.
Му чIунгу диркIссар Туркнал ва Аьрасатнал дяъви бусса чIун. Чачаннавугу восстания сукку хьуну, Дагъусттаннайгу восстаниялул авазартту ялун личлан бивкIсса чIун. ЧIал къавхьуну Ссугъурдал восстаниялул авазартту буклан бивкIссар. Патааьлил кьаст дурссар, Турк ххув хъанахъаврил авазарттугу бухьукун, туркнайнгу умудну, цалагу восстания сукку дурну, паччахIнал хIукуматраща цувагу ххассал хьуну, агьалигу ххассал бан. Мунихлунугу Ссугърахьхьун занай, Ссугъурдащал маслихIатру ккаклан ивкIссар. Му чIумал Патааьли цувагу Ссу­гъурдал чIаравсса Бюхтти тIисса шяраву ивкIссар.

Восстаниялул авазарду щалвагу Дагъусттаннай бухьурчагу, СсугъурдацIун бавкьусса халкь хъинну чансса бакъа къабивкIссар. СсугъурдацIун бавкьуну анжагъ ТIилатIи, Гьидалти, Кьарахъи, Кусруххи, МукратIи ва Аьндалаллал махIлалул цаппара щархъив диркIссар.
ХIатта Ссугъурдал чIаххувсса ЧIухъигума, ялттува бавкьу­ссару тIий бухьурчагу, бавкьуну къабивкIссар. Махъсса халкьуннавугу восстаниялул авазар­тту хъунисса бухьурчагу, гьарца щарнил, гьарца махIлалул халкь кIибавчIуну, кувннан восстания дан ччай, кувннан къаччай, махъ ца кIанайн къабагьлай бивкIссар. Миннал махъ цалийн багьну къуртал хьуннингу, оьруснал гужру ялун бивну, восстания Ссугърахьра бугъ хьуну, къуртал шаврияту нигьачIаву хъуннасса диркIссар. Лакрал начальник Чинбир, дазу ядан гьан увсса 600 адаминацIун цайми аьраллугу буккан бувну, Ссугъурдал ялун гьан хIадур хъанай ивкIссар. Восстания сукку дан анавар буккаврияту Ссугъур цивппагума пашман хьуну, ци банссарив къакIулну ливчIун бивкIссар тIисса хавардугу бикIайва. Мунихлуну Патааьлин Ссугъурнияр Ссугъурдан Патааьли аьркин хьуну, му цала чулух ацIан анмур буллай бивкIун бур.
Патааьлил Ссугъурдал кьюкьагу кьамул дурссар. Яни узданну, цана ччикун аьдат хьусса оьрус­нал къуллугъгу, дуллусса хъуншивугу ци задрив ххуйну бувчIусса Патааьлил, бюхъарча, ливчIмур оьрмугу узданну гьан банна, бюхъарчагу, Лакрал улклул Хангу хьунна, къабюхъарчагу, ивкIуну аьрщаравун гьанна, ва кьадарсса давугу къаданна куну, тавба дурссар. Ссугъурдал кьюкьагу кьамул дурссар. Ссугърахьра бугъ хьуну къуртал шавайсса кьюкьри, бугъ хьун къариртун, Азирбижаннайн, яни Къуваллавун, цаппара Нухуллал щархъайнгума диян дурссар.
Патааьли сагъссаксса восстаниялул иш ца куццуй хьхьичIунмай бачлайгу бивкIссар. Патааьли ивчIайхтугу, зия хъанан байбивхьуссар. Патааьли ивчIан лахъи лавгссания, бучIиссия восстаниялулгу оьрму лахъи лаган. Патааьли, цала виричушиврийн вихну, гьарца фронтирттай аьралуннал хьхьичI хьуну занай ивкIун ур, мунияту ччяни игу-ивкIуну ур. Мукунгу къазанай, дяъвилул тадбирданулсса буллай, цува махъ авцIуссания, фронтрайсса ишру командиртурайну ккаклай ивкIссания, бучIиссия Патааьлил хъуни-хъунисса ишру ккаккан. Цува ханнахъал адамина ухьурчагу, хIатта Лакрал ханшиврийн тамахI бусса ухьурчагу, цайми ханнахъал адамина куна, дакI хъунасса, такбирсса къаивкIссар. Халкьуннавух хIаласса, цува цала ца уссу куна, ца арс куна чIалачIи уллалисса ивкIссар. ХIатта Бюхттив наибсса чIумал Бюхттиял жагьилтуращал ттуплий уклай, арчимайрттайгума уклай икIайсса ивкIссар. Сагъну зана икIаврийн вихшала чансса чIумалгу, дяъвилийн нанийнигу, нажагь цува ивчIарча, ханнахъал хIатталлий къаувччуну, ХIажи-Абакар тIисса щайхнал гьаттачIа уччара куну, аманат бувссар. Му ХIажи-Абакаргу хъиншиврул цIа дурксса инсан ивкIссар. Аманатрайн бувну Патааьли му ХIажи-Абакардул гьаттачIа, ххуллул зуманив, увччуну ур. Амма цIанакул Патааьлил гьав, ххуллухьхьун ларгун, дакъа шавай дур. Патааьлил дяъвилийн нанийни, цува ивчIарча, Гъумучиял шагьрулун 100 (ттуршва) ку булара, миннул луттирдугу аьралуннал янсаврах харж бара куну, васият бувну бур. Амма Патааьлил васият бувсса кунни шагьрулун булунсса мажал хьуну бакъари.

Хъиривгу буссар
ХIадур бувссар