Ухссавнил Къапкъазуллал эпиграфикалул гьайкаллу

Гъумучиял ца мурцIу. 1950 ш.

Аьраб, парс ва турк мазурдийсса

378. Гъумучиял шяравалу. Хъун-Мизитрал чIаравсса зийлучIа щях дирхьуну дур чарил гъуни, га чарил къалажинмур чулух цIувцIуну бур Оркай-шамхаллун хас бувсса эпитафия, цувгу, кIанттул инсантурал бусласаврийн бувну, яхъанай ивкIсса ХVI ттуршукулий. Му ттуршукулул кIилчинмур дачIиннуй яхъанай бивкIсса цинявппагу шамхалтурал цIарду кIулсса душиву хIисавравун лавсукун, миннал Оркай тIисса шамхалнал цIагу кIицI ларгун дакъахьукун, чичру хIисав дан багьлай бухьун­ссар ХVI ттуршукулул цалчинмур дачIиннуй дурссаннун.

378-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Оркай-шамхаллул цIа жура дишинну, Аьли Къаяевлул тасттикь буллалимунийн бувну, ХVI ттуршукулул цалчинмур дачIиннуй, Гъумук ялапар хъанай бивкIсса Улкай-шамхалтурал (буттал ва арснал) цания ца цIанил чIарав. Му бакъассагу, хьхьичIарасса ца каних чичрулий яхьуну лирчIун дур кIира чичру, цавугу ихтилат бур А-л-х-шамхаллул ягу Архи-шамхаллул Зулер тIисса агъуллал шяраваллил жяматрайнсса искрая. Му иш хьуну бур 1553 шинал гъинттул. БакIчичрурдал жухьва буслай бур вайннаяргу хьхьичIсса ялагу кIия шамхалная: ХV1 ттуршукулул кIилчинмур дачIиннуйсса тарихчичрулуву кIицI лавгсса Къара-Мусая ва Уцми-шамхаллуя. Аммарив Къара-Мусал – му яруссаннал феодал Къара-нуцалли, мунайн та чIумалсса оьрус чичрурдаву «Черный князь» куну чивчуну бур, му цувагу Яруссаннал нуцаллул тIайланасса уссу ивкIун ур. Кахетиянал паччахI Леван (1520-1574) Къара-нуцаллул душ щарну бувцуну ивкIун тIий, паччахIнал цIагу, сийгу дуру­ччиншиврул, му къаличIину цIанихсса феодалнайн гуржиял тарихчичул «шамхал» куну бур. Ци-бунугу, гуржиял тарихчичул кIицI лаглагисса Къара-Муса тIисса шамхал ивкIшиву мяйжан хъанай бакъар ХVI ттуршукулул кIилчинмур дачIиннуйсса чичрурдаву. Уцуми-шамхалная кIулмуних бургира хъиривмур бувчIин бавриву.

379. Гъумучиял шяравалу. Шамхалтурал хIатталливсса гьаттал гьайкалданий. Аьлтту дуллай буру жу.
«Ва гьав Уцуми б. Уцумилли. Цал ялтту Аллагь учIаннав».
Таварих ливххун бур, амма шиккурасса вай уцумитурая­сса цания цаннал арснал арснал (1566-67 ш. ивкIусса) гьаттай­сса чичрулийн бувну жува ихтилат буллалисса эпитафия хIисав бан бюхълай бур ХVI ттуршукулул цалчинмур дачIиннуйн багьлагьишиврун.
Вайннуйгу, вайннуцIун Шам­халтурал хIатталливсса цайми-цайми гьайкаллайгу, таварих къахIисавну, дур хъинну чIярусса динийсса мурадирал чичрурдугу.

379-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Уцуми – му Хайдакьуллал хъуниминнал титулли, шикку тIурча, му дур инсаннал цIану. Мукунна дизайсса цIардуну Дагъусттаннай ишлану диркIун дур шамхал, нуцал, хан, баг тIисса ва миннухара лархьхьусса цайми-цайми титуллугу. Увччума шамхалтурал къатраясса ивкIун ур. «Ицуми-шамхалнал», яни Уцуми-шамхалнал ппив дурссар тIисса Хиц тIисса цIахъюрдал шяраваллиясса, 1278 шинал­ссар тIисса, цайми бусавурттайну тасттикь къахъанахъисса, чичру махъа-хьхьичIа дахханану дагьсса чичруну дикIан бучIир. Хиц шяравалу цIана дурагу дакъар, амма яхьуну ливчIун бур муниясса бусаларду.

380. Гъумучиял шяравалу. Шамхалтурал хIатталлив
«Ва гьав Уцумил Аьмал-МухIаммадлулли. Гьав – му нузри, цивунгу уххайссар цума-цагу инсан. БивкIу – му кьурур, цивату нахIалагу байссар гьарца инсаннал».
Таварих ливххун бур, амма хьхьичIмур гьайкалданухасса ванил лащаврилгу, цурдагу ганилла чIарав душиврулгу буллай бур жухьхьунма хIучча ва Аьмал-МухIаммад Уцумил арсъсса Уцумил уссу ягу арс ухьунссар чинсса, ва мунийн бувну таварихгу букIлай бур ХVI ттуршукулул цалчинмур дачIиннуйн ягу дянийн.

380-мур чичрулуцIунсса бувчIин баву

Уцумил арс Уцуми ув­ччу­сса вава агьлу-авладрал хIа­тталливсса гьав вагу духьукун, сивсуну учин бюхълай бур, Аьмал-МухIаммад Уцумил арс ягу уссу ухьунссар куну.
«Гьав – му нузри, цивунгу цума-цагу инсан уххайсса» тIисса калима аьрабнал Абу-Атахии тIисса шаэрная (увну ур 748 ш., ивкIуну ур 825-828 ш) нанисса калима дур, так танал цалва кумуниву «гьав» тIисса мукъун кIанттай ишла бувну бур «бивкIу» тIисса махъ. В. А. Крачковскаял цачIун дурми материаллайн бувну ва фраза (баччан къабувнува) бакIрайн багьну бур Ираннал Рея тIисса шаагьрулул лекьрурдачIасса гьа­ттардиву ляркъусса 998 шинал­сса янналул парчлуйгу, мукунна вара калима хьунадакьлай дур Татарнал республикалий­сса 1262 шиналсса эпитафиярдайгу, Молдавиянавусса ХIV-ХV ттуршукурдайсса эпитафиярдайгу, мура чIумуйн багьлагьисса Эгей хьхьиривусса Малет жазиралийгу. Г. В. Юсуповлул ххал бивгьумунийн бувну кIулну бур Татарнал АССР-даний душиву му калималущалсса кIира эпитафия, ца — 1303 шиналсса, цагу — таварих бакъа­сса, амма, чIалачIиссаксса, гара чIумучIан гъансса.
Гъази-Гъумук ляркъусса чичрулул чIалачIи буллай бур Абу-л-Атахиил поэзия Дагъусттаннайнгу бивну бивкIшиву. Ва эпитафиялул чичругу Дагъусттаннай ца цурдалусса дакъар. Укунна­сса калима («бивкIулун» кIанттай «гьав» тIий чирчуссса) хьунадакьлай дур Гъумук ялагу шанна гьайкалданий, миннуйсса таварихгу багьлагьисса бур ХVI ттуршукулул дайдихьулийн (чичрурду: 388, 398, 420). Ца ялагу, ХVI ттуршукулул 2-мур дачIиннуйсса чичрурду хьунадакьлай дур ЧIурппиял шяравугу.