Ираннай дурсса ца нюжмар

Абачара ХIусайнаев

Дайдихьу

Ттун къакIулли ттуяр хьхьичI Каззазинан Да­гъусттаннаясса ца хьунабавкьуну бивкIссарив, щихь ци цIухлай ивкIссарив, амма та махIаттал хьуна: «Аьликъули-хан Валегь-е Дагъистани кIулсса дагъусттанчу цалчинни хьунаакьлакьи­сса!» – тIий.
Мукунсса зат кIулминнава ци-бунугу ттунма хайрданун личин бан хIарачат нагу буллай ивкIра.
«Ванияр ттуршлий ххюцIалла-ряхцIалла шинал хьхьичIва парс мазрай назмурду чичлай бивкIсса Дарбантлия­сса Дагъусттаннал шаэртурал цIардугу хьунадакьайривкьай зун, миннал назмурдугу ккаркрив зун? Жул ххуйсса историк ХIасан Алкьадаринал хъунна­сса цIа дурну дурхха Агъа Мирза АхIмад-ахундная, ХIажи Файзуллагь-ахундная, ХIажи Мирза МухIаммад Казимлуя, Мирза Керим Шиаьиная, Сипигьриная, Мирза МухIаммад Кумриная»,– куну, цIуххара гьарца хьунаавкьунахь.
Я минная, я цайми Дагъус­ттан шаэртурая Ираннал дур­ккуминнан цичIав къакIулли, минначIан цичIав ттигу биян бувар. Так ца профессор Аьли Асгъар Шеърдустлул увкуна чуяв ца кIанай Къумри тIисса цIа хьунадаркьуна, чув диркIссарив дакIний бакъар куну. Щала Дагъусттаннал хIакъиравугу Иран инсантуран кIулмур хъинну чансса бур. Ухссавнил чулухмур Ккавкказнал баргъбуккавал чулийсса миллатирттал цала биялдарай цивппа бикIаншиврул паччахIнащал дурсса талатаврия тайннан хаварвагу бакъар. МухIаммад ТIагьир ал Къаря­хъинал чивчусса «Цаппара Шамиллул талатавурттава ливчу­сса дагъусттан турдал пIяй» цуппа къакIулну, тайннахьхьун биривну бия тания Маллачихановлул кутIа бувсса «Шама Имам». МухIаммад ТIагьирдул лу тихун гьан бан бакIрайн лавсуна профессор Оьсмановлул.
КьатIаллил министерствалу­чIасса ми масъаларттаха зузи­сса институтрал директорнащал Аьрасатнал делегация кIилчин хьунабакьлакьийни, танал тавакъю бувна жухь, жунма ччимур мурад ци буссарив бусаву. МахIаммад-Нури Оьсмановлул увкуна, агарда жул Дагъус­ттаннал аьлимчу Дарбантлия­сса Абубекир МухIаммад бину Муса бину ал-Фараджлул ванияр урчIттуршра шинал хьхьичI суфитураягу, суфизмалиягу чивчусса лу Ираннай аьраб мазрай буккан барча, хъинну ччива куну. Луттиран цIа «РахIайн ал-хIакьаикь ва бутан ал-дакьаикь» («ХIакьминну райхIан уртту-тIутIи ва кIюлашивурттал багъ»). Ттунгу ччисса шикку дукIу итабавкьусса Аьликъули-ханнал «ДакIурдин ххирамунил» ксерокопия барча, учав нагу. Гос­подин Магьди Голшанил ми кIивагу жул мурад щаллу бан бакIрайн лавсуна.
Ираннайн нани ххуллий, Москавлив Шереметьево-2 тIисса аэропортрал таможнялий на ххал игьлагьисса аппаратрал леххаврил занг рирщуна. Ай-гьарай, иривуннахха, дазул кьатIув уккан бусса оьрмулухун кьисматнувагу бакъассарвав тIий ура. Ттул лаххиялуву щил-дунугу я наркотикру, я бомбания къабивхьухьунссар! Хъинну хъирив лавну, цIухла бивхьунни. Цирив, ттул жипливу­сса чIиллул ва мюрш арцул дурсса авара диркIун дия.
Самолетраву ттун кIану хьунни, ттухьра цалчин парс мазрал дарсру дирхьусса учитель, СССР-данул Элмурдал академиялул мяйжаннугусса член, ттуна хъинну ххирасса Михаил Николаевич БоголюбовлучIа. На канил ссахIван, лажинлихьу, чIири бичай чIила, ккарччал щетка, паста ларсун най, «ярагъуннил» алгуну ушиву кIул хьуну, Михаил Николаевич пиш-пиш тIий ур:
– Дуснакьравун куна най ивкIун ура, – тIий.
УрчIа чулухсса ттул гьалмахчу ур Сиявяш Фаллагьпур тIисса парс. Гагу ттухь дусшиврий пиш-пиш тIий ур. Га ур машачи-бизнесмен, ганал му пишалул кIулшиву дур, сельхозтехникалул затру дуллали­сса адамина ур. Вил лажинния кIяласса дур, лухIи лажин циванни вин цIа дирзсса куну, хъярч банна тIий уссияв, ци инсан уссарив къакIулну, къаччангу бикIайссарча куну, махъаллил хьура.
Жун кIиннанвагу гъалгъа тIунсса зат лявкъунни. Сиявяш хъинну цалла литература ххирасса, чIярусса назмурду дакIних кIулсса машачи лявкъунни. Муния гъалгъа тIий мадарасса дялахъру хьунни. Тамаша бизансса бия танал цала машлул хIакъи-хIисав чичайсса таптар: гьарца чIапIул дянивух кIийн-гилун исвагьисса, цинявннан бувчIинсса хатIлий бивщуну бур Ираннал шаэртурал яла ххуйми балайрду. Парснал цала поэзиялийн иман дишаву дакI мяшсса зат бакъаривла?
ТихIраннай, личIи хъана­хъийни, бизнесмен ттухь, на ина шикку уссаксса хIаллай яанна, ачу хъамалу тIий ия. Барчаллагь хъунмасса, на Ираннал хIукуматрал хъамалу оьвкуну най ура. Багъишла ити учав.
Левххун най буру хьхьувай. КьатIув цIан ццуншиврул, иттав щун пIилцIу бакъар. КIира ссят ххину хьусса чIумал, жу ТУ-154-Б ТихIраннал дазуй­сса кIанттул гьаваллавун дурххунни. Кьиблалул чулийннай архну ларгун, гила ухссавнил чулийннайгу зана диркIун, анаваршиву хIурхIа дуллай, най, дачIи ссятуксса хIал хьунни лапва хъунмасса шагьрулул ялтту ххюрхху хьуну най.
Аьжаивну ххуйну бур чIалай ТихIран хьхьувай гьаваллава: Ираннай Исламрал Революция ххувшаврил хIурматран дур­сса ацIва гьантлийсса байран дуну, шагьру ляличIину чIюлу бувну бур, электрический чаннал хьхьиривун бювкьун бу­сса хханссар, бюхттул къатрайх жура-журасса рангирдал лампочкарттал къиртту дирчуну дур, гьарца секундрай даххана хъанай дур, багъирдаву, сквердаву мурхьирдай лархъсса зурчIай тIисса мусил гьивчру, апельсинну хханссар. Шагьрулувух кIийн-гилун бивхьусса шагьра-ххуллурду чачун мусил нехру хханссар. Шанна ссятрава, ссят дурусну кьуния кIира хьу­сса чIумал, жу МихIрабад тIисса къулайсса аэродромрай ливкру. Жух ялугьлай бивкIсса автобусирттал жу анаварну «Лале» («ЯтIул къячIи тIутIи») тIисса гостиницалийн биян бунну. Ттул ликказан хьунни мяйлчинмур зивулий кIиннансса хъунмасса къатлуву, навалу.
«Лале» ттигъаннунин яла сий думур гостиница бивкIун бур. Уттигу яла хъунминнавух бу­­ссар тIар. Шикку гьантлий гьантта ивкIманая ттуршунния ливчусса доллардугу хIазичун къаласайхьунссар. Шиву циняв гостиницалий бикIан аьркинсса неъматру: гъилисса ва дяркъусса щинащалсса душ, ванна, мяйра полотенце, телефон, телевизор, хIатта дин дайманан аьраб мазрай ва парс мазрайсса Кьуръан, чаклилунсса дур.
Гъилисса душрал игьагу лавгун, марххала кунна кIяласса лултту-ялттуссаннувун увхра. Шанай-къашанай ура. Нузайн хIаллих кьутI тIисса чIу бур, чирахъ лавхъун, урувгра – ссят шанна хьуну дур. ТIитIав нуз – ресторандалул зузала ттун гьанттайнсса ларсун увкIун. Бур карчIбартлил (оьруснал миннуйн сливки учай) исттикан, кофе, печенье. Багъишла а тIар парснал, цичIав ччан дикIарча, шиккун кьутI улуча, аьркинмур цурда дучIавантIиссар. Жаваб дулав: парснал къачирчагу, дур савав барчаллагь тIунсса.
ЧантI кунна. Ттул чIава­хьултту баргълагавал ухссавнил чулийнмай бурувгун бур. Ссавний ттуруллул къурхъ дакъа, баргъ бивтсса кьини дур. Шагьру цила бюхттул къатращал зунттал ссиртливу, зунттул ухнилу, хIарилуцI бур. КIия лахъи­сса ссирт бургъил чанна лахъан дурну дур, гилуннай, баргъ биян бувану, лахъисса ххютлил дазу хIаллих яларай най дур. Ца лахъшиврия лавай марххалттанил бавкьусса зунттурду яру мурчIи хьунну пар-пар тIий бур. Ккав­кказуллал зунттал Хъун ссир­тлил дяниву хъуна хьусса нагу, ттунма ххирасса Дагъусттаннал зунттаву уний куна, игьалавгун, рахIатну ура. Тава цIана, зунттайн чIаен дагьаннин, бакIру чIалай дунура, зивулул тамур чулухун лавгун, жула Эльбрусраяр 38 метралул бакъа къалагьсса Демавена зунттуя хIаз ласав.
АцIния шамилчинмур зивулий кIюрххилсса дуркуну махъ, кIичIиравун увкра. Дюхлу дур, амма дяркъу да­къар – 13 градус гъилишиврул дур. Дунияллийцири заводир­ттал бувсса машинарттал журарду ТихIраннал кIичIирттавун бавтIсса хханссар. ЧIаравсса бюхттул къатлул чIираха зунзулчаннал тIинттавусса Хомейни: «Чани хьунни, ххуйну хьунни», – тIий, агьалинахь ала-ссалам буллай ур. Ираннай цала революциялийн тай зунзулчани тIий бур.
Мяйжаннугу, та хьуну махъ, Ираннай ххуй-ххуйсса дахханашиннарду чансса хьуну дакъар. Мяйра шинай (1980-1988) дяъви буллай, цилла дусса аваданшиву мурчайн дичлай бивкIсса билаят­рай, ххюшинал план биттур дуллай, шанна шинал лажиндарай миллатран хъуслия дучIаймур 10 процентрал ххи хьуну дур. Ва хъуннасса ккаккияр. Хъусру цалсса ттигу ххирану духьурчагу, базарду миннул бувцIуну бур. Исламрал революция ххув шайхтура, иш циняв агьалинан букки-чичин лахьхьин буллалаврихун багьну бивкIун бур. Дуниявийсса элмурду лахьхьин дуллалисса школартту мукьлийну ххишала хьуну бур. Европанал зумуну, Европанаву ларайсса кIулшивуртту ларсъсса шиизмалул бакIчитурал муданма тIий бивкIсса цаппара затру баххана бувну, исламрал рухIирацIунгу, жула заманалуцIунгу, инсантуран мюнпатрансса цIушиннарду дурну дур. Танива, ссахчIавгу урукъавгун, шагь Аьббаслул (1571-1629) ихтияр дуллуну диркI­ссар инсантурал ва хIай­вантрал суратру дихьлан. Му иш тания махъ Ираннай бавчуссия, цIакь хьуссия. Уттисса диндалул хъуниминнангу муния, шайсса хайр бакъа, цичIав зарал чIалай бакъар.

Хъиривгу буссар