«Ина ттул щаллагу дуниялла»

На 1974 шинал хьхьичIва-хьхьичI Калининградрайн бивзссияв. КIирисса чIун дия, Москавуллал лагма-ялтту вацIрацIух цIу ларчIун дия, столицалий ирглийсса кинофестиваль най дия. Электричкалул ххуллийх­сса бацIай кIанттурдал цIарду дакIний лирчIуна: Подлипки, Болшево…
Ттул дус Солточкал ссил тя­хъасса къатта-къуш, Москавуллал чIаравсса шагьрулул щюллишиву ва лази-лакьаву, Калининградрал космонавтикалущал цукунссаривсса дахIаву душивриясса тIарду…

Утти жунма цинявннан кIулли Калининградрай леххавурттай амру бачин баврил центр бушиву, гикку космосравун леххаврил программартту дайшиву, гичча дяличIаву дакъасса дахIаву дуллалишиву «Дакьаву» тIисса орбиталийсса комплексращал…
Вана на цIунилгу Калининг­радрай. Гикку Королевлул гьарта кучалий Маннаровхъал кулпат яхъа­най бур: Муса, Наиля, Наида ва Заур. На гюнгутIи зяр учин бувукун, нуз тIиртIуна пиш тIутIисса хъамитайпалул. Ганил чIаравгу Солточка бия. Ганил утти кIива оьрчI бур, га МахIачкъалаллал ца училищалуву дарс дихьлай бу­ссар. Наиля Солточкан ххира­сса дус бия, га Бакуя нанийнигу, дакIнивун пашманшиву дагьну диркIун дия.

– Вар ва – гарихха. Вин Муса дакIний акъарив? Га шинал Мусагу шикку хъамалу уссия, – куна Солтал.
Солта кунма, Наилягу Бакуй хъунма хьуну бур. Аьралуннал летчиксса ппу апатI хьуну ивкIуну махъ га ниттищал ва уссищал Бакуйн бивзун бур. Га чIумал ганин мяйра шин диркIун дур. Бакуй ганил школа, институт къуртал бувну бур. Ганин Бакуйннал шагьру, инсантал хъинну ххирар, маз кIулли, 1979 шинал Наиля Мусан щар хьуну, Калининградрайн бивзун бур.
– На, Баку дакIнийн багьлай, чIувну бизар хъанай бикIайвав, – пиш тIий бур Наиля, – тикку дада, уссур-ссу, дустал… Яла вардиш хьунав. Наида бувна, яла Заургу, микку асардалсса буллан пайда бакъая. Ттун МоскавуллачIасса инт хъинну ххирар, хаснува баргъ гъили буллан бивкIукун…
… «Анаварсса кумаграл» хIакин, кIива мюрщисса оьрчIал нину (Заур так гьашину школалийн лавгун ур, Наида ганаяр ца шинал хъунмар), космонавтнал щарсса… Ххишала бакъа къайгъурду чIявусса инсан. «Анавар­сса кумаграл» хIакинсса Наилян чIявуну хьхьурдай дежурнайшиву дуллан багьлай бур. ОьрчIру чуври, щищалли кьабитантIисса? ИчIувасса щалва кушугу ганий. Так уттигъанну дуркIун дур ганичIан нину – Асият Исяевна.
– ЦIу бутIуй, цалчинми шин­нар­дий, нюжмардий ххюва гьантлий на оьрчIащал шаппа бикIайссияв. Ххуллункьинирдай ва алхIаткьинирдай даврий зий, Мусама шава оьрчIачIа ацIайссия. Бигьану къабикIайва, ци-ци бунугу ишругу шайва. Ца ххуллухь Муса даврия учIан аьркинссия, ттун дежурствалийн гьан багьлай бия. Га учIаннин къабавцIуну, на лавгссияв. На жула кучалийх най буссияв оьвкунийн. БакI гьаз дурну, бурувгсса – чIавахьулттиву ттула оьрчIал лажинтру ххал хьунни! На, ццаххандарал хьуну, рациялувух диспетчернайн оьвкуссия, шаппайн зяр учин бува куну. Трубка лавсъсса Заур цIухлай ивкIун ия цува телефондалувух цукун ххал хьу­ссар ва чIавахьулттийх уруглай ивкIшиву цукун кIул хьуссар тIий. Яла махъ кIул хьуна Муса аглан хьуну ивкIшиву, ттуйн баян бангу къавхьушиву.
Наилял кьини кулпатру бу­сса, зугу-зузисса цайми хъаннил куннасса дур: дукра дан, дукан бан, тIайла буккан, цIуши буккан, янна шюшин, машан ласун, оьрчIру хьунабакьин, буцин, гайннайн янна лаххан, гайннащал сайр бан, тIуркIу бан, гайннахь буккин, гайннах вичIи дишин, гай уттубишин бан…
Укун, ахир дакъа. Космонавтъ­турал хъаннин, кулпатирттан, ца личIисса къулайшивуртту, хIаллихшиннарду, куклушивур­тту дурну дакъая. Гайнналгу вайва жула кунмасса къайгъурду бур: дуки-хIачIия ляхълан, очердай бацIлан, оьрчIалсса буллан, къатта-къуш лакьлан. Ххишалдаран, уссурссуннал кумагру чанни: Мусал нину-ппугу архну, Полтавалий, яхъанай бур. Лас космосравун леххан нанисса щарссанийн цуксса гьиву дагьлагьиссарив бувчIлай бурхха.
– КIа леххан аьркиншиву кIулну, му иширайн хIадур хъанай бунагу, леххансса кьини баян къабувссаксса, цимурца ваца хъинну архсса цирив кунма чIалай бикIай. Так лас чIявуну, ччя-ччяни командировкалий занан икIай, ялу-ялун ххишала луттирдах щяикIлай, хъярчру чан бай… Укунма тIурча, цимурца муданна кунна. КIанал даву, ттул даву, оьрчIру, къатта-къуш…
Цакуну баян бунни пулансса чIумал леххантIиссар куну. Так му чIумал бувчIлан бикIай му ирг­лийсса командировка дакъашиву, кIанангу, ттуннагу бунияласса хIал ккаккаву душиву. Щаллусса шинай личIи шаву… Муса акъа хъинну бизаршиву дур…
Мусал хасиятраву на хьхьичI­ра-хьхьичI аьщуйн щуну кка­ккан давияв жаваблувшиву,– буслай бур Наиля. Агана дунияллий ляличIинува марц1сса инсантал бикIайхьурча, миннаясса ца Муса ухьунссар. КIа тIайла бусу ур. ЧIивиссавагу щялмахъ кьамул къабай, лавайсса пикрирдал, мурадирттал инсан ур. Мунищала архIал тяхъасса, хъярчру бай­сса, аякьа дайсса, дакI тIайласса ур, ургъил бусса арс, лас ва ппу ур. ОьрчIан кIа хъинну ххирар, кIанах махъ бакъа вичIи дишай. КIанал тачIавгу чIу лахъ къабай, ба тIутIимур кIийлва тикрал къабай, вев тIун къаикIай. КIа цува низам дусса ур, нитти-буттая ларсъсса хасият духьунссар, инсантуравугу мунил кьадру бай, оьрчIангу лахьхьин дан хIарачат буллай икIай.
– Гьалбатта, – жаваб дуллай бур Наиля ттул суалданухьхьун, – кIа кулпатрал бакIри. Махъва-махъсса махъ мудангу кIанахьри. Амма, тIайламур бусан, махъва-махъсса хIукму кIанан буллан багьсса ишру жучIа цукуннив къашай,– хъяй бур га.
Наиля зяр тIутIисса телефон­далучIан гъан хьунни. Леххаврий амру бачин байсса центрдания баян буллай бур кIий цимурца багьайкун, низамрай душиву. Наиля цимурца, ваца аьдатрай кунма, паракьатну буслай бур. ЧIалай бур га аьдатрайсса да­гъусттан тарбия ларсъсса инсан бушиву. Ганиву дур жула зунттал хъанниву кьадрулий кIицI лагайсса цимурца: узданшиву, анавар къабуккаву, дакI хъун дакъашиву, виваллил ларайсса культура, лагма-ялттуминнал чулухунмайсса хIурмат-иззат, хъамал ххирашиву.
Наиля, чяй рутIлай, столдану­чIа кушу тIий бур, ттунгу пикри багьлай бур космонавтнал щарсса хасну гукунсса дикIан аьркинни тIисса: ччисса, дакI тIайласса, вихшаласса, къайгъу бусса. Ца ххуллухь, цащалва ца яла гъансса хъамитайпалул гъалгъа бан най бур куну, Мусахь бувсукун, кIанал: «Ттул яла гъанмур хъамитайпа – ттулла щарссар», – куну бур.
Наиля хIарачат буллай бур оьрчIан бувчIин бан мямма космонавт ушиву – му гайннал гьунар бакъашиву, пахру буллан ихтияр душиву так цалами гьунардая. Ганил ихтияр къадулай буттая пахрурду буллан. Левххун хъирив кьини ца чIаххувщарнил Заурдухь цIувххуну бур: «Мямма чуври?» – куну. «Мямма даврийри, командировкалий», – жаваб дуллуну дур ниттил цIакьну дюъ дирхьусса Заурдул. «Вар ина, Заур, телевизорданувух къаурувграв, вил мяммания космосраву ур»,– куну бур чIаххувщарнил. «Ттун кIулли», – жаваб дуллуну дур оьрчIал. «Туну ина мямма космосравун левхшиву циван къабуслай ура?» –махIаттал хьуну дур щарсса. «Дадал пахру мабулларда кунни», – куну бур Заурдул жавабран.
«Ина ттул щалла дуниялла, аьламра», – учай Заурдул дадайн. Му тIагу-тIайлар. ОьрчIан ниттиву дур дуниял, оьрму кIул хъанахъаву хъун хъанай, инсан хъанахъаву оьрчIан ниттия дайдишай. Наилял, Мусая, оьрчIая бусласийни, гания циявагу пикри къабуллан къабюхъай, ганил кьянкьашиврий, ганива нани­сса ччаврил, аякьалул, гъилишиврул гужрай хIайран къахьун къабюхъай.

Аьжа АьбдурахIманова
1988 ш.