Дянив дичултралли гьарзат лиян дайсса

Хан

Уттигъанну «Илчи» кказитрал 5-мур ва 6-мур номердай (28.01.21 – 05.02.21) «Дагъусттаннал тарихрал ва ца инсаннал оьрмулул шачIантту» тIисса дакIнин бичавурттал журалий­сса хъуннасса макьала дурккунни. Вай дур ТIюхчаратусса Магьди Худайнатовлул душнил Минажатлул (1915-2005) дурсса чичрурду. Яхьуну дур ванил душничIа КъайсардучIа.

Кказитрай рищун чичрурду хIадур дурну дур Андриана Аьбдуллаевал. Минажатлул цила дакIнин бичавурттаву жула революционертал Саэд Габиевлул ва Гьарун Саэдовлул хьхьичIунсса дусная, Лаккуй Совет хIукумат дишаврил цIанийсса иширттавух чялишну гьурттуну ивкIсса цила буттая, Магьди Худайнатовлуя, мунал оьрмулия, давурттая чивчуну бур. Минажатлул гьарта-гьарзану бувсун бур та чIумалсса оьрмулия, цила оьрчIнийсса ва дуклакисса шиннардия, та заманнай Лаккуй хьусса личIи-личIисса иширттая, миннувух гьуртту хъанай бивкIминная. Масала, Гьарун Саэдовлул бакIрачIан бувкIмуния, му дуснакь аврия, аьщун изаврия ва мукунма цаймигу иширттая къулагъас дансса хавар жунма баян бувну бур.
На кIицI бан ччай ура вай чичрурдавасса ца эпизод – 1934 шинал июль зурул ахирданий Ва­ччав гьарахъ Ханнул ва Сайпул дянив хьусса питналул, ми цаннал ца литIаврил хIакъиравусса. На ва зат гьаз буллалисса Ханнал арснал арс уну тIийра, таний хьуну бивкIмур ттисса никирангу кIулну бикIаншиврул тIайла баву мурадрайра.
Минажатлул дакIнин бичавурттаву та иширая укун бувсун бур: «Лаккуй коллективизация дуллалийни, Сайпу (Гьаруннул уссу, Лакрал округрал прокурор), цала ссурахъу Хан цува заллусса гьарахъалу колхозравун къарутлай уну, рути учин ганачIан лавгун ивкIун ур. Гьарахъун увххун Сайпул гьарахъалттил цIа зумух ласайхтура, Хан ххявххун, Сайпуйн чIила щуну дур. Сайпулгу, цайва хIал буну унува, ттупанча бивтун бур».

Ва иш цамур куццуй хьу­ссар. Сайпу гьарахъун хьхьунил лякьлуву увкIун ур (га кьини кIилчин увкIун ивкIссар). Микку Ханнал ва Сайпул ихтилат хьуну бур. Сайпул Ханнайн кIийлва-шамийлва ттупанча бивтун бур. Яла Ханнал дур­ккун ххаржан, Сайпуйн щуну дур, Хан цувагу цаппара хIаллава оьлицIал хьуну ивкIуну ур. Та кьини, Сайпу ХанначIан увкIсса чIумал, гьарахъ къама гьаян бувкIсса Къюллул ЦIувкIратусса кIива хъамитайпа бивкIун бур, ПатIимат Кьурбанова ва мунил чIаххувщар. ПатIиматлул бусласимунийн бувну, Сайпу дяхтта гьарахъун увкIсса чIумал, ссурахъал (Сайпу ва Хан) цаннан ца бувчIуну, нахIуну личIи хьуну бур. Амма муния махъ цаппараннал Сайпухь аьркин бакъа­сса мазру бувну, Хан вийна укун-тукун тIий, ина кьювкьу-кьадар уллай ия тIий, му ссавурданува уккан увссар. Яла ссят хьхьунил 12 хьусса чIумал, Сайпугу архIал увцуну, ми лавгссар гьарахъун. Цаппарасса гьан бувссар Ханнал уссурваврал къатрал лагма ругьан. Гьарахъун бувкIун, Сайпу нузкьунттуйн кьутIа тIун ивкIссар. Ханнал нуз тIитIайхту, Сайпул ганайн бивтссар. Ханналгу, дурккун ххаржан, Сайпуйн щуссар. ЧIярусса щавурду дирну дуна, гьарахъалттил нигьгу нузахун дуртун, шанийх дихьу кай-кай дурну, щавугу дархIуну щяивкIун ивкIссар Хан.

Икьрал дурну диркIсса куццуй, гьарахъату битаврил чIу баяйхту, Ханнал уссурваврал къатрал лагма рургьуми, къатравун битлан бивкIссар кIива цучIав къауккан.
Вана укун цаппарассаннал лавмартшиву сававну кьини дуркссар вай агьулданул инсантурайх. Укун кIия ххаллил­сса адамина, ссурахъал, цаннал ца кьатI увну ур. Ссурахъаврал дянив дирчуну, иш оьнийн бутангу багьана хьуссар чил хъус-кьинилийн хIусудшиву дусса инсантал.

Оьттул ттур мунийну къуртал къархьуну дур. Му иш Совет хIукуматрайн къарши­сса душмантурал, кулактурал даврин хIисав бувну бур. Хан хIатталлив уччин къаивтун, мачча-гъанминнал хьулухва увччуссар. Му уччин щарнил жямат къабувкссар. 1936-ку шинал бивкIуссар 3 шинаву­сса Ханнал душ. Мугу миккува буттачIа бувччуссар, хIатталлив буччин ихтияр къадуллуну. Ва иш контрреволюционертурал-кулактурал, бакIрайва махъ щавщун, кьасттан Совет хIу­куматрайн къаршину, Лакрал райондалул прокурор Сайпу Саэдов ивчIан дурсса даврин ккалли бувну бур. АцIуннаяр ххишаласса арамтуннан яла кьянкьамур танмихI бансса диван кьувкьуссар. Миннавух багьана бакъасса Ханнал мукьагу уссу аьщун изансса диван бувссар. Таманссаннан чIярусса шинну дуснакьрал кьуркьуссар.
На ура Ханнал арснал арс. Ттуща дакI дарцIуну жула агьулданул цIанияту учин бю­хъанссар: кIивагу агьулданул дянив, хьхьичIунмайгу, хIакьинусса кьинигу, кувннайн кув цичIав дакI дугьаву дакъассар, кувннан кув бакъа чара бакъасса агьлур. Сайпул ва Ханнал дянив дирчуми – ми цаяра шаттирал лавайманайн ссикъащилул бувгьусса агьлур бивкIсса.
ХIасил, дянив дичултрал дур­ссар му оьттул ччар. Арулла оькьи­ни Сайпул кулпатрайхгу, Ханнал ва ганал уссурваврал кулпатирттайхгу дуккан дурссар.
Сайпулгу, Ханналгу, ва та чIумалсса иширттаву цичIав тахсир бакъанма чIявусса ккавксса, дуснакьирттай чIярусса шинну дурсса ва тиккува гъурбатрай ахиратравун лавгсса цинявнналагу бунагьирттал аьпа баннав.
МахIаммад ХIажиев