Миясат Щурпаева Гъумучиял ПатIимат ва Бархъаллал Маллай

Барзру хьуну бур Маллайл къашай шанийн агьну, му чIумал бивкIулул шаний ПатIиматгу бивкIун бур, мунияту Маллайн хаваргу къабивкIун бур. ДуркIун дур ца кьини Байту-МяммачIан Азайния ца далухIи, ганил ялувгу ПатIиматлул хатIлий чивчуну бивкIун бур:

Дустураву тIутIий, Бархъаллал Мяммай,
Ттул ссайгъат биян ба дакIнил дусначIан,– тIий.

Ппивгу къадурну далухIи, ларсун лавгун ур Байту-Мямма МаллайчIан. Маллайл ппив дурну дур далухIи – ццах увкуну ур. Гиву бивкIун бур: аьнт-аьнтуксса лахъишиврий мицIая кьувкьусса ПатIиматлул хIаллурдугу, цила канил бугьайсса садапрал чIюнгу, мусил ххаллая цила Маллайн щавшсса танмаку бичайсса кисагу, бивкIулул лухIи чагъаргу. Чагъар бур махъмур чулуха лухIисса. Лажиндаралмур чулий дур чичру:

«ЧIявусса ссалам хьуннав ххирасса дуснайн!
Ва дуниял виннарича, тти хъинну икIу. Циняв вай ттул дустурая ссалам кIиссурттайну архIалну лухIишиврущал».

Ва чичрулул лагмава бур кIиссурттал пачатру, гьарца пачатрал лувгу дур цIарду: Кичихалун, УммухIабибат, Шамай-бика, ПатIимат-бика, ХIалимат, Жавгьарат, Къистаман, Халункачар, Асбат, Умийят. Ва чагъар цIанакулгу бур Дагъусттаннал элмурдал центрданий, канил чирчу фондраву. Чивчунугу бур га чагъар 1957 шинал, лавсъссар Маллайл ссил арсначIату Маллай ЩамхаловлучIату, ганин кIанттай залунначIан тIайла дуркссар рирщусса чагъарданул суратгу тIий.
Цуппа бивчIан кIира нюжмардул хьхьичI ПатIиматлул чирчуну дур «ВАСИЯТ» тIисса, цила ниттичIансса аманатрал назму:

Хъинну дикIу, ттул нину, утти на бавчуссара,
Пана дунъял кьадиртун, къума гьаттал яхъулун,
На ссапар бавхIуссари чаннасса дунъяллия,
Чарил буркIунттул лиллай, арцул чурх зия буван.
Муттаэ ххира дадай, ява энад кьабити:
Ва чаннасса дуниял нагу кьадитайссари,
КIилучинсса аманат – энадирай мадацIав:
Ттул ччаврил аьламатру чин ашкара къадурссар.
Илданул базардаву эшкьилул ттучан биша,
Ттул эшкьи чих къадуккан, базарникшиву дува.
Бартхъиял тIалибтуран ччаву залукIран диша,
Ттул ччаврил аят бусса луттирду чичлай бикIан.
Яруннал жавгьардая хьхьирил аьтара хьуну,
Мукьардил чIавру дяхлай, на баявур хьуссара.
Ттул эшкьи машан ласи илданул дустураща,
Дустурал ччаврияту эшкьилул дилмаж ува.
На кунма, эшкьи-ччаврил инава гьалак къахьун,
Хханххираву дакIния чаннамрал къапу бува.
Ттул эшкьилул кяъбалул рукIнурду тIайла буван
Ччаврил хIарам – шарифрал шартIирай ялув бацIу.
Ттул эшкьилул тилгъиран дустурачIан гьан дуллай,
Ттул ччаврил чапархана илданул щархъай биша.
Вилла дакIнил багъраву ххуй оьрчIал эшкьи диша,
Луббул – фуадираву ччаврил аятру чича.
Ттул эшкьи душман хьусса ЯхIия-ханнал ххуй душ
Эшкьи-ччаврил диваннай шадлугъ дуллай дикIуча.
Ттул гьалмагъайл садапру ратIлайнна дилукIуча,
Ччаву оьттуй дургьусса насабирал изажа.
Рихшантирай даккаврий хьхьурду гьан дувай бика,
Ххира душнил эшкьилул хIисав ласлай дикIуча,
Эшкьи мяълум хьуссари эшкьи ахттар дувайнан,
Ттул эшкьигу, ччавугу ниттил ахттар дувача.
Ханнахъал диваннайсса эшкьи-ччаврил даккаву,
Бартхъиял дивандалий ниттил тимар дувача.
Алмасирал мазрая эшкьилул дилмаж увну,
Илданийсса дустурахь масалардай дикIуча.
Азайния илданийн ччаврил тилгъиран дурну,
Ххира душнил дустурахь дакI дачIлай дилукIуча.
Энадирал дакIния ар-майданну бувача,
Ттул дустал хъяврин буван ттиркьюкьал багъ бувача.
Алмасирал бакIрая тIутIул зунтту бувача,
Ттул дуснал сайр буваван сияр тIутIул ардачIа.
Хъювусулсса дакIния хъункIултIутIул кацI бувну,
Илданийсса дустуран ссайгъатран гьан бувача.
Бурукъагай яруннай арцул дурлама дурну,
Илданул тIутIул арду ххал дуллай дилукIуча.
Ттул яру бурукъаган къарал бувай биканал
Къиргъулул лухIи яру залукIиран бишача.
На чагъарду къачичин чапхун дувай изажал,
ДакIния касар бувну, ттул дуснан ххунча дача.
Гьарив, дадай, вай махъру вин ссайгъатран кьабитан?
Вайннуй гьашив къахьурчан, ххяхху щюлли хьхьиривун!

Цуппа бивчIайсса гьантрай ПатIиматлул ниттихь аманат бувну бур, цуппа Маллайхь хIавтIливух бишин бува куну.
– Кьиямасса кьинигу, ахиратравугу ина ттул душманна, ва ттул аманат щаллу къабарча, агар Маллай на буччиннин къаиярчан, кIа увкIукун, гьав ппив дурну, кIанал карунних цIунилгу хIавтIливух бишин бувара, – куну бур.
Душ бивкIуну, бувччуну махъ, цийва душнил хIакь, бунагь къаличIан, Аймисайл чивчуну бур Бархъарав МаллайчIан душнил аманат. Аймисал чагъар бувкIсса чIумалгу Маллай къашавайна ивкIун ур. ПатIимат бивкIусса бавукун, Маллай хъиннува инжит хьуну ур. Амма, цайнма хIал бучIайхту, Азайнив ачин хIадур хъанан ивкIун ур. Ниттияту тIайла хьуну, циняв уссурссу миннатру буллан бивкIун бур:
– Ина гайннал ивчIантIиссара, къаитантIиссара, вил ялуври жул душгу бивкIусса, инагу дунияллий къаикIантIиссара тIунтIиссар, гай къудурсса ханнахъал, щамхалтурал агьулданущал вища гъалгъа тIун къашайссар, Аллагьнал ххуллий, Заннал ххуллий, манарда! – тIий.
Ца чулуха, Азайнив къаивнугу ацIан къахъанай, гамур чулуха, хъуннасса ниттил цала хьхьичIух личлачисса лачакрал хатир лиян къабюхълай, Маллай кIихIуллану ливчIун ивкIун ур.
БувкIун бур Азайния ялагу чагъар. Га бивкIун бур Аймисай-биканаяту:

Вай ихтилатру цири, хаварду цукунссари,
Ххуй оьрчI, ина ххаххайсса, дянив-зуманив цира?
Агь, язугъ ар-майданнув, бургъил кьавкьун нанисса.
Язугъ Азайннал багърув, гъарал дакъа язугъсса!
Валлагь, зия ттул оьрму, оьдада личIлачIисса,
Дардирдал пикрирдаву алмасрал бакI зиясса!
Вил бакI неххал ласивуй, душ бивкIуну махъ ливчIсса,
Душнил мурад чил хьуну, хIасратрай личIантIисса!
ХIасрат-хIая, ххира арс, ххуй душнил рухIирая,
Илданул багъиравун бургъил паранну дагьсса!
ХIалал бити, ххира арс, дустурал ва инава,
Азайния лавг кьини ахир кьини хьуннича!

Аймисайл чагъар бувкIукун Маллай, ЦIахъарав цала Салим тIисса, цащала мадрасалуву дуклай ивкIсса дусначIан най ура куну, лавгун ур Бархъарату. ЦIахъарав лавгун, бувсун бур Салимлухь цала дардисан, цала хIалкьазия. Салимлул ппу ивкIун ур хъинну аькьлу бусса дурккучу. Ганал, дургьуну пIайтIунгу, тIайла бувккун бур Маллайгу, цала арс Салимгу Азайнив, гиккусса Хъун кьадиначIан чагъаргу чивчуну.
Маллай увкIсса кьини Азайнивсса ПатIиматлул уссур­ссуннал га бивкIусса кьини кунмасса маоь бивхьуну бур. Хъиривмур кьини ахттакьунмай Маллайгу, Салимгу, Аймисайгу гьав ппив дан бувцусса ца-кIия къазахънащал лавгун бур хIатталлив, цама цучIавгу учIан къаивтун ур цащала. Маллайлгу, Салимлулгу цал гьа­ттай кьулгьу-зикри бувну бур, яла къазахътурал гьав ппив дурну дур. Амма, хIавтIлийн ка щун къабивтун, Аймисайл къазахътал тIайла бувккун бур шаппай. Маллайлгу, Салимлулгу ппив бувну бур хIавтI… Щала гьав, чанна лархъсса кунна, нурданул дурцIуну дур. Аймисайгу диркIун дур гьаттал ччаннацI дарцIуну. Ппив бувну бур сурув – ПатIимат бивкIун бур, лахьхьу бувччусса кунма, сагъну, гьаттал къаливну, суруврал вивалугу душнищал бувччусса ганил ххазинарттал бувцIуну бивкIун бур. Микку бувчIуну бур Маллайн ва Салимлун Аймисайл гиккун цама инсан гъан хьун циван къаивтссарив. Маллай буслан икIайва тIар махъ, цала кIирагу ка жаназалул лув лиркIуну, га гьаз буллан ивкIукун, жаназа муксса куклуну цурда гьаз хьунахха цала каруннайн, цала чурххавун зурзу бувххуна тIий. ПатIиматлул ларкьусса мурччивгу пиш увкусса кунна хьуну, ккарччив чIалан диркIун дур, киямур ягу тIивтIусса кунма хьуну, жавгьар ххал хьуну бур. Му аьламатрай махIаттал хьусса Маллайгу, Салимгу, цурда Аймисайгу дуаьрду дуллайнма бивкIун бур. ПатIиматлул хIаллурдавухгу диркIун дур ца мусил, ца арцул кьакру щарщун. Маллайл ливккун цала канийсса кIисса, бувтун бур ПатIиматлул сурувравун: «Ахиратраву жува цачIун хьунтIиссару, на дунияллий щарссагу къадуцинтIиссар», – куну, махъгу буллуну бур.
Ялтту цIусса сурувгу бивхьуну, хIавтI цIакь бувкун, Аймисайл, хъаралату дурккун, ккаккан дурну дур ца хъуннасса чIила:
– Агар душ гьаттал ливну бивкIссания, ттущава бухIан къахьунссар, ва чIила къюкIливух даркьуну, ттула нара дирчIанна тIий дуссияв,– куну, хъинну куртIсса ссихIгу бивгьуну, Аймисайл экьилирчуну гьан дурну дур чIила, цурдагу, хъинну якьаману къупIа тIий, аьтIун диркIун дур:
– Ва цIанакул дакъа дакI дигьакъаларгунни, душ бивкIуну мукьах дакIниву бавцIуну бивкIсса кьун дахьва утти багьунни, чурхгу рахIат бувккунни, щукру Заннайн, ттул арс, ина увкIсса, щукру ттул душнил аманат щаллу хьусса, – тIий.

***
Гания мукьах Маллай, щарссагу къадурцуну, диндалухун агьну, хъунасса диндалул аьлимчу хьуну ур. Маллайл чирчусса назмурду рирщусса луттирдугу бур. Ганал аьлимчушиврияту, ганал назмурдаяту личIину чичин аьркинни.
Гъумучиял ПатIиматлул хIаллурдугу, чIюйннугу, кисригу, ганил миччах-чалагъайгу цIанакулгу дур Маллайл ссил оьрчIачIа Бархъарав.
Маллай ивкIуну ур 1924 шинал оьрмулул ряхцIаллий кIира шинаву. Га ивкIуну мукьах, ЦIахъардал СалимлучIан бувкIун бур царив къакIулсса арамтал, Азайнивсса ПатIиматлул гьав ккаккан дува тIий, ганалгу, хъама риртун дур чув дуссарив куну, ккаккан къадурну дур, ПатIиматлущал бувччусса ххазина дакIнийн багьну.
Маллайл цала ссил душнин дирзун дур ПатIиматлул цIа, га душ хъинну ххира-ххуй буллайна ивкIун ур, ганияту дурккусса диндалул аьлимчу банна тIий. Амма ПатIимат чIивину бунувава цува Маллай дунияллия лавгун ур. ЦIанакул Маллайятусса материаллу датIин ттун кумаг бувсса Аьлилхъал Маллайгу гана га ПатIиматлул арс ур.
Вай на ттула хавардануву ишла бувми бакъассагу, ттигу бур Бархъаллал инсантурачIа ПатIиматлул ва Маллайл чагъарду, бучIия гай цинявппа бавтIун, миннал кIинналагу цачIусса назмурдал лу итабакьин.

Ахир. Дайдихьу №47-51