Провинциал оьрмулувасса дакIнийн бичавуртту

Оьмари Аскандаров жула дянив акъа ларгунни 17 шин. Амма цал-унугу мунащал хьунаавкьуманан, чIивисса бухьурчагу чIумул мутта мунащал кIибачIин кьисмат хьуманан Оьмари чара бакъа дакIний ливчIссар – заманалун лавхьхьуну за бувчIусса инсан хIисаврайгу, цала пишалул магьирсса специалист хIисаврайгу, дакIнил ва бакIрал оьвхъусса чув-адамина хIисаврайгу.
Махъсса шиннардий цакуну ялун ливчуна мунал тIул-тIабиаьтрал вив чIумуйну кьюлтI хьуну бивкIсса литературалул, чичрулул чулухунмайсса гьунаргу. Ххуллурдал ва ламурдал ххаллилсса усттар акъассагу, Оьмари лявкъуна мукъулгу усттарну. Ккалан ивкIукун, кьабитан къашайсса бур ванал кIунттила бувкмур – цуппагу, вив бувгьусса ца мурадирайн бувну бакъача, чичрулул стильданул ляличIишиврийну, пикри художествалул суратирттая нанисса бушиврийн бувну, дакIнил зурзулувух итабавкьусса бушиврийн бувну.

Р. Башаев

Дюхлилаллил щаращи

Ттула буттал шяравун каникуллай нанисса ххуллий на игьалаган аглан хьуссияв, щала Лакку билаятрайх тIиссакссагу, машгьурсса, «Дюхлилалу» тIисса цIа дусса, Кьукуннал шяравалличIасса щаращучIа. Буслай бикIайва, ванияр ца 100 шинал хьхьичI, Маккаливгу лавгун, махъунмай нани ххуллий кIа щаращучIа ливккун бивкIссар тIар къапкъазуллал цаппара хIажитал. Мякьгу лиххан бувну, дюхлулгу хьуну, чакругу бувну, чулий щябивкIсса чIумал, миннал, сайки ца зумату кунма, куссар тIар: «Агь, ххаллилшиву вай щинал, Зам-замирал щин хIарчIссаксса чурх куклу хьуннихха! Дюхлул хьунгу ванияр ххуйсса кIантту къабикIанссар», – куну. Мунияр махъри тIар кIа кIанттуцIун «Дюхлилалу» тIисса цIагу ларчIсса.
Щаращул ялув бувсса кIа­ланнучIа дикIайссия инсантал щябикIан хIалусса кIира хъунисса чарил гъуни – бурушинтту буллан, жап учин хъаннин буллу мурадруну хьусса. КIа щаращи цуппагу мукунсса кIанттай бикIайва – Кьукуннал шяравун увкIмагу, шярава лавгмагу цукунчIав ххал къавхьуну къаличIайсса.
ЩаращучIан гъан хьусса чIумал, кIай чарил гъунттавасса цанний щябивкIун ттун хIисав хьуна, цурда дунияллущалла архIалсса кунма чIалачIисса, инил къяслиха лархьхьусса, чIирисса лажингу дусса хъамитайпа – Аминат. ОьрчIнийгу, уттигу ттул дакIний лирчIун дур кIа хъамитайпалул муна му сурат.
– Ия, мусий, ина Халидлул арсвагу акъарав? Ттул янин чанигу чан хьуну бурча.
Инсантал тIун бикIайва, цила 90 шинал оьрмулух бурувгун, кIанин чанигу къачанни тIий.
– Акъара, на Аскандархъал МахIаммадлул арс ура, – учав на.

Дустуращал. Оьмари урчIах

– ЦIуллу аннав, ххирай, авурав. Ина Аллагьнал чан къаивуй…
Мукун цIухху-бусугу бувну, щаращучIа нагу игьалаглай цаппара хIал хьуну махъ, тихунмай кIиссагу тIивтIуну, къарил цIувххуна:
– Ттун ххуйну чIалай ба­къарча, та варакъущал нанисса хъамитайпа цу бур, ттул арс? – куну.
– Ттун бувчIуссаксса, Щурпахъал Нину бунуккар, – учав на ганихь.
– Та ттуяр цахъи чIивиссар. Амма чIалай бурив танил бущилул уттигу къахIурхIашиву, чурхгу бур уттигу чинардануха лахьлайнмасса. Агьа-гьай, чув лирчIун дурив ххал дара ттулми шинну. Ттун дакIний дур танил хъатIи бувсса кьини. Цан дакIний ливчIунни уча ляличIину му хъатIигу .
– Цан ливчIуна, туну?
– Цан личIави – хъатIигу, кьюртIигу архIал хьуну бивкIун тIий… Жула шяраву бикIайссия Идачхъул тIисса агьлу – кIия уссу ия Аьбдул ва Аьвдулкарин тIисса. Аьбдул икIайва паракьатсса, кIукIлусса хасият дусса, гама икIайва чурххал оьвхъусса, къилигъ дусса, ганах эшкьи хьуну бикIайссия чIявусса душру.
Ца базар кьини шяравасса цайминнащал лавгун ивкIссар Гъази-Гъумукун Аьвдулкарин. Вин кIулссарив Хьурив азархана бусса кIантту?
– КIулли.

Кьукуннал шяравусса къатри

– Га ххуллу бувцIуну бачайссия бурттигьалт базаллувун, Хъуннеххайхсса ламучIангу бувчIун, хьхьичI-хьхьичI тийн, Гъумукун, гьаз хьунсса хIарачатрай. Цува кунма, кIирисса, гьалаксса ца хъахъи ккацца бикIайссия Аьвдулкариннул. Гъумукун лахъайсса кIанттай хатIалий мунал чу дахьвасса щуну бур ххуллуву бавцIусса ца хъамитайпалийн. Му чIумал Аьвдулкариннул хъачIунттахух щиллив бивщуну бур мархь:
– Вай раэят бувккун бур утти, дучрай буртти бивкIун, ханнал агьлулул инсантал кьюкьин буллай!
Мархь бивщума ивкIун ур ханнал нукар.
– Да, пулан, чу ттуща ванихун бахчунни хатIалий. Ина мархь бивщусса инсангу тархъансса узданни. Му мархь цал уттигу гьаз барча, на къабухIанна.
– Тти ина ттун бувчIу-лахьхьин буллай уккангу ливчIун бур! – куну, нукарнал цал ялагу бивщуну бур мархь.
– Хьунабакьинну нехха­мачIув!
Хьунабавкьуссар тIар ми яла неххамачIув. Гикку яла цивхьуну бивкIссарив ттун къакIулли, муния махъ Аьвдулкарин авкьуну ивкIссар тIар Хьурттал Къалалийсса дуснакьравун.
Мунах эшкьи хьуну бивкIсса ВицIхъиял махIлалиясса ца душнил ляхъан бувссар тIар ва шаммагу:

Бавай, чинар бикIайсса
ВацIа ццунний бакъаяв,
Чинарданул мурхь бур тIар
Хьурттал къазаматраву…

Ми гьантрайва буллай бивкI­ссар тана та Нинулгу, Аьвдуллагьлулгу хъатIи. ХъатIий, къатлул залуннал тIалав увну, тямадашиву дуллай ивкIссар жува тIисса Аьвдулкариннул уссу Идачхъал Аьбдул. ХъатIул мажлис га яла гур хьусса ппурттуву АьбдуллучIан ларсун бувкIссар «уссу Аьвдулкарин ивкIунни» тIисса ххал. Амма, хъатIул мажлис цила чIумуй ва хIакъирай къуртал къавхьуссаксса, Аьбдуллул къабувсун бур ххалуя щихьчIав цичIав, дуллалисса тямадашивугу, цичIав жагъалашиву ялун личин къадиртун, цила низамрай ахирданийн диян дурну дур. ХъатIи байливтIуну махъ ганал увкуну бур:
– Ххирасса Кьукуннал жямат! Жува, ххаллилну байгу-бивхьуну, ххаллилну чулийнгу буккан барду хъунмасса хъатIул мажлис. ХъатIи байбивхьуну хъунма хIал къавхьуну, ттучIан дуркIуна ттул уссу Аьвдулкарин накьлу хьунни тIисса ххал. Му хаваргу на зуяту кьюлтI бувну уссияв хъатIи къуртал хьуннин. Цанбакъарча, Аллагьнал биялалийн бувну, хъатIигу, бивкIугу архIал бацIан бувну буну тIий. Цуксса ттунма захIматну бунугу, ттун цукунчIав ччай ба­къая хъатIул шадлугъ лиян дан. Утти тIурча, на зуйн цинявннайн оьвтIий ура жула къушлийн ттул уссил бивкIулул хажалат жул агьлу-авладращал кIидачIин.
Ва хаваргу бувсун, Аминат ца лахIзалийсса пахъ дагьуна. Яла ялун ххигу бувна:
– Мукун кьянкьасса, яхIлил зума бувцIусса бикIайва хьхьи­чIвасса жула инсантал. Нава утти пикри буллай, ацIния ххюра шинавун бувхсса-къабувхсса оьрчIаяту найбунува арамтал шайсса бивкIун бур тани. Тти­сса чIумаллив тIурча, та жунна ххал хьусса бакIрал ххуй Нину дуссар буруккин буллай, кьура шинавунгу бивну, къячри хьу­сса цила оьрчIал оьрчIал, ва гьуя, хIакьину ци дуркурвав тIий…
Дюхлилаллил щаращул чIарав къаригу кьадиртун, ххуллийх нанийнигу, яла ичIунай шавай увкIун махъгу, на ттувува нава балглайна уссияв га къарил ттухьва бувсмургу, бусласинисса ганил илагьийну аьрипсса сурат-симангу.

Кьурбаннул аждагьа

ОьрчIнийсса дакIнийн бичавуртту. Цири ми? ХъункIултIутIуй зурчIай тIисса чIапIиврив, уф учирча, лев­ххун гьан хIадурсса? Ай-юх, ми личIай оьрмул-оьрмулухун.
Дяъвилияр махъсса чIун. Жул къатрал хьхьичIсса тик бивкIсса бакIу. Му бакIуйх лавай, кьус-кьусгу бивкIун, гьаз хьуну най бур, чIумул биялну ссуссингу бувсса, хъунмасса рахIу. Кьукуннал Кьурбаннул чIунийну му рахIу бур ца аьламатну вев-гьарай тIий?
– Да жямат! Бачияра щарнил ккурчIав! БатIияра собраниялийн!….
Ттул дакIнивун куртIну кьуртIуну лирчIун дур Кьурбаннул кIунттихьсса ккурккисса ятIулсса зат, ца каних ганийсса кIюй гьанагьи дуллан ивкIукун, лахъсса саргъунсса чIурду итабакьлакьисса. ДакIний бур ялагу жулла чIаххувщар Чача, му затрал чIу хьхьичIва-хьхьичI цинма бавсса чIумал: «Явара, аждагьа най бур!» – тIий, оьллаппалав дурххун, ладиркIун диркIсса. Чурххава увцIу-кьувцIусса, кIачIа бувну чIиллух бивчусса бакIращалсса, чансса чулийнмай бивкIсса урчIамур ччангу бусса, цувагу мудан пиш-пиш тIийнасса му ятIул аьламатрал залуннан хъинну ххирая мюрщи оьрчIащал гъалгъа тIунгу. «Аждагьагу» бия аьрая мунал лавсун увкIсса трофей.
– Дяъвилул личIи-личIисса мюрш-кьюрш пишкаш дурссар инсантуран: зажигалкарду, муххал кьяпри, осколкарду, – щала чаннагу лавхъун, тIий ия ттухь цал Кьурбан. – Ттухьхьуннив тIурча, ясирну биривссар вана ва «Аждагьа!». — Хъирив авур­сса хъяхъавугу дайва.
Кьукуннал шярава дяъвилийн лавгминнава махъа-махъссану уссия Кьурбан. МяйцIалла шинай ягухьуну, аьпа­лухьхьун лавгунни кьулчинмур ттуршукулул ахирданий. Мунал «Аждагьалул» бакIрачIангу ци бувкIссарив къакIулли.

Нинугу, навагу, кацIагу

Ликлайнна дикIай дакIний оьрчIсса чIумул суратру. ДакI­ний бур ниттил нава цалчин жула хъув увцуну ивкIсса. Ттул хъирив лаг-лаг тIий най бур сунттул бутIуйгу бавхIусса кацIа, най бур, лулттучIин ца яних ттул канихьсса ххунчIахгу ябитлай. Баргъгу заваллай бавцIусса ахттайнбизулул чIун. Нинугу, нагу буру жула-жула пикрирдай: на – цIир-цIир тIисса ттула кацIлул, нину – Урмай-ЗайнавлучIа шяраву кьабивтсса мюрщими ссурваврал.

Хъиривгу буссар