Собибор – Дагъусттан

[dropcap]О[/dropcap]ктябрь зурул 4-нний Дарбантлив тIитIлатIиссар «Возвращение героя. Собибор – Дагестан» цIанилусса выставка. Ванийну дайдихьлахьиссар «Возвращение героя» тIисса Александр Печерскийл фондрал проект.

Проектрал лагрулий Собибор тIисса нацистурал лагерьдануву хьусса цIанихсса во­сстаниялун хас дурсса выставкартту хьунтIиссар дяъви хьуннин ва дяъвилия махъ та восстаниялуву гьур­тту хьуми яхъанай бивкIсса Аьрасатнал 4 региондалий. Миннувасса ца хъанай бур Дагъусттангу.
Дагъусттаннай увну ур восс­т­аниялул гьурттучи Александр Шубаев.

Дагъусттанная махъ выставка дикIантIий дур октябрь зурул 14-нний (восстание хьусса кьини) Самаралий. Шикку ялапар хъанай ивкIун ур Ефим Литвиновский. Хъиривмур выставка хьунтIиссар Алексей Вайцек ялапар хъанай ивкIсса Рязаннай. Гьарица шагьрулий выставкалул агьаммур экспозициялийн ххи хьунтIиссар ши­кку ялапар хъанай бивкIсса вай вир­ттаврая бусласисса планшетругу.

Махъра-махъмур выставка хьунтIиссар восстаниялул каялувчи Александр Печерский бусса оьрмулий ялапар хъанай ивкIсса Ростов-на-Дону шагьрулий, цурдагу Печерский дунияллия лавгун 30 шин хъана­хъисса кьини – январь зурул 19-нний. (Александр Печерский ивкIуссар январь зурул 19-нний 1990 шинал).

Ва выставкалущал архIал Дарбантлив мукунна тIитIинтIиссар Совет Союзрал хьхьичIунсса художник Меир Аксельродлул «Немецнал оккупация» тIисса циклравасса давурттал выставкагу. «Немецнал оккупация» тIисса цикл сакин бувну бур художникнал 1942-1943 шиннардий Алма-Аталий. Шикку художник зий ивкIун ур Сергей Эзенштейннул «Иван Грозный» тIисса фильмрал декорациярдаха. Дяъвилул инсантурай дур­сса зулму-къия ва Холокост муксса асар хьуну, бювххун бурхха художникнан, ванал кувннил хъирив кув ацIрахъул суратру дирхьуну дур.

Миннун художникнал дуллусса цIардалгу – «Расстрел», «Палачи», «Насильники», «Вешатели», — буслай бур халкьуннай хьусса зулмулия. Вай суратирттал сериялух Аксель­родлун «XX-мур ттуршукулул Гой» тIисса цIа дуллуну дур. Суратру, лавайсса даражалул искусствалул произведениярттан ккаллишивруцIун, мукунна хъанай дур нацизмалул барашиннанугу. «Немецнал оккупация» выставкагу хIадур дурну дур Александр Печерскийл фондрал.

Вай гьарзат бувсунни Да­­гъусттаннал журналис­турахь арвахI кьини «Дагестан» РИА-лий хьусса пресс-конференциялий Александр Печерскийл фондрал генерал директор Юлия Макаровал.
Ванил кIицI лавгунни Собибор лагерьданий Александр Печерскийл каялувшиндаралу хьу­сса восс­тание Хъунмасса Бу­ттал кIанттул цIанийсса дяъвилул тарихраву бакъассагу, щалагу КIилчинмур дунияллул дяъвилул тарихравугу чувшиврул лажин кьариртсса иш бушиву. Концлагерьдая ца-ца, кIи-кIия инсан ливхъсса ишру чIявусса хьуну бур, амма Собиборданий хьусса восстаниялул ляличIишиву дур ярагъ кIунттихь бакъасса, ккаши-мякьлил баш­ттан бувсса, литIун ккаккан був­сса (Собибор лагерьданийн багьми циняв бат байсса бивкIссар) инсантураща восстание гьаз дурну, дачIрасса карунних фашистнал хIаписарталгу ливтIуну, лихъан бюхъаву.

Га лагерьдания 400 инсан ливхъун ивкIссар. 150-200 инсаннаща вацIравун бияннин лихъан бювхъуссар. Дяъви къуртал хьуннин 53 инсан сагъну ивкIссар.
Собибор лагерьданийн агьну ивкIсса Александр Шубаев Хасаврай ялапар хъанай ивкIун ур. Ва увну ур 1917-ку шинал. Дуклай ивкIун ур Ростовуллал институтраву. 1940 шинал аьралуннаву къуллугъ бан увцуну миччава лавгун ур аьрайн. Собибордания ливхъсса чIумал Печерскийл группа партизантурал кьюкьравух хIала бувххун бур. Александр Шубаев ивкIун ур Щорслул цIанийсса партизантурал кьюкьлуву.

1944 шинал партизантурал кьюкьри ва Совет ­аьрал цачIун хьусса чIумал, Шубаев гьан увну ивкIун ур разведкалий. Ва усса группа зана къавхьуну бур ва муния махъ Шубаевлуя ятIа-тIар къабивкIун бур.

Юлия Макаровал бувсунни вайннаясса материал датIин хъинну захIмат хьушиву. Цуппа лагерьдания так дакIнийн бичавуртту душиву. Восстание хьуну ца-кIива гьантлува фашистурал цала кьюкьалалунсса иш хьусса кIанттурду бульдозерду даркьуну кьалаган бувну бур. Микку лагерь бивкIшиврия кIулну къабивкIун бур.
60-ку шиннардий Польшанаву, Собибор бивкIсса кIанттурдай, детский садгума бувну бивкIун бур.
Лагерьдания ливхъминнаягу цукунчIавсса информация ливчIун бакъар. Так Печерскийл хIарачатрайну кIул хьуну бур цаппара затру. Печерскийн цала буржну чIалай бивкIун бур та иширая инсантуран кIул баву. Дяъви къуртал хьуну махъ ва щалагу билаят­райх, кказитирттайн чичлай, кIул буллай ивкIун ур Собиборданува ливхъми. Укун ванан 7 инсан лявкъуну ур. Ми гьарица шинах хьунабакьайсса бивкIун бур.
ХьхьичIва-хьхьичIсса информация Печерскийл архиврава­сса дневникирттава ва чагъардава кIул хьуну бур.

Мунияр махъ фондрал зузалт, лагерьдануву бивкIминнал гъан-маччами ляхълай, хъиривлаявуртту дуллан бивкIун бур. Вайннан пикри бур, Собиборданий бивкIминная бакъасса, цинявппагу фашистурал лагерьдай бивкIминная кIул буллан.