«Циванни ттул буттал цIа чувчIав кIицI къадуллалисса?»

Оьмари Мусиев

Дагъусттаннай лахъа-хъунну кIицI ларгунни жула аьрщарайн ххявхсса террористурал кьюкьри ххит дурну 20 шин шаврицIун дархIусса мероприятияртту.

ЦIуссалакрал райондалий бакъахьунссар цавагу кулпат та дяъвилул щавщи къабивсса. Кьини дурккуна жул кулпатрайхгу. Дяъвилул зевххунни жуща жул аьзизсса ппу.


Ттул ппу Мусил арс Мусиев Оьмари увну ур 1960-ку шинал ЦIуссалакрал райондалийсса ЦIуссаккуллал шяраву. ОьрчIнияцIава буттал хиял бивкIун бия Москавуллал авиациялул институтравун уххан. Пучрайх дучIан дуллай мивун бухлахиминнансса давуртту, чертежру, щаллу дурну, гьан дуллай ивкIун ур.
Яла институтрава собеседованиелийн оьвкуну бия. Амма, ттаттан жагьилсса оьрчI шавату архну итаакьин ччан къабивкIун, къалавгун ия. Ув­ххун ия Грознайливсса радиотехникалул техникумравун. Му къуртал бувну махъ личIи-личIисса кIанттурдай зий ивкIун ия. 1997 шинал тIурча, газрал слесарь-контролерну шяраву зун ивкIун ур.

Жяматран хъинну ххирасса ия бутта, дакI хъинсса, аьркин багьни, кумаг бан анавар уккай­сса уну тIий. Цала давугу тачIав ялттутурану къадайва.
ДакIнийри, 1999 шинал Бущихъиял райондалий дяъвилул ишру байбивхьусса чIумал, буттал увкуна: «ЦIана къачагътал цивппа буний бат къабарча, гьунттий кIай жуламур аьрщарайнгур бучIантIисса», — куну. Мукун хьугу-хьуна.
Махъунай нанийни, ва тIайла авцIуну ур шяравун буххай­сса кIанттурдай боевиктурал пIякь учин дур­сса БТР-данийн. Щавурду дирсса саллатI мива буккан хIарачатрай бивкIун бур. БТР-лийн лавхъун, ми буккан кумаг буллай ивкIун ур жул ппу. Шяраваллил зума-къирагърай щяивкIсса снайпернан ххал хьуну, битлан ивкIун ур.
— Ттун ккавккунни Оьмарил БТР-дания тIанкI увкусса. Хъиривра БТР-гу пIякь увкусса, — буслай ия МахIаммадрасул.

Сентябрьданул 5-нний кIюрххицIуннай вагь-щагь тIий лерчуну дуркIсса чIаххувщарнил бувсуна жухь райондалийн боевиктал ххявх­сса пашмансса хавар. Мура чIумал зяр-зяр тIун диркIуна жул ичIурасса телефонгу. ЦIу­ссалакрал шяравату оьвтIий ия буттал дус, тийхсса газрал конт­ролер ХIамзатов Исмяил. Танал бувсунни шяравусса биту-ххитулул лахъсса давление дусса газрал бургъурду зия бувну, газ экьи най бушиву, пIякь учаву, цIу лачIаву хьунсса нигьачIаву хъуннасса душиву. Танал тавакъю бувна буттахь, шярава кьатIув уккансса тагьар да­къарча, райондалийн нанисса газ лакьинсса чаран лякъи куну. Ца-кIира минутIрава ялагу телефон оьвтIун диркIуна. Трубка гьаз бувкун, чIу-чIитI бакъая. Жаваб дулуннин террористурал телефоннал станция пIякь учин бувну бия. Жулмур шяраву боевиктал бакъая. Буттан пикри хьуна мугьлат бакъа газрал ма­съала щаллу бан. Нину хьхьичI дарцIуну аьтIий, бутта гьан къаитлай дия.

– Ттун ттула къуллугърал бурж биттур бан аьркинссар, — увкуну, бутта увккун лавгуна.
Буттал чIивима уссу Юсупгу ЦIуссалакрал райотделданий зий уссия му чIумал. АцIайссияв бутта шава жяматран нигьачIаву дуна. Хъунмасса буруккин багьуна укунагу ца уссийцIа хьу­сса буттан милицанай зузисса Юсуплулшиврийгу. Жул буттауссу АхIмад, Авгъан дяъвилул ветеран, Кропоткин шагьрулий оьрмулул 32 шинаву ивкIуссар къачагътурал.

ЩяивкIун машиналийгу, шяравату ссур бувсса буттал хъирив буруглай бавцIусса ттун машиналул хъирив гьаз хьусса луххал ттуруллул гьарзад дахьлаган дурна. На хъунмасса хIаллай ялагу ххуллийн буруглай бавцIуну бивкIра, хIатта ттун та чIумал иш-тагьар вакссара нигьачIисса душиву къакIулссия.

Цаппара ссятурдива, ттуп­ру бичлан бюхъайссар тIий, жямат шярава буккан буллан бивкIуна. Нину ПатIимат рязи къархьуна бутта зана къавхьуна шярава гьан. Нину кьариртун къагьан хъунама уссугу авцIуна. Кулпатраву хъунмур бухьувкун, на гьан бунна мюрщими уссурвавращал (ца дахьра шин хьусса ия) ва чIивимур ссийщал. Жу бувкIру Новост­ройрайн. Шикку бия лихъачулт­рансса лагерь тIивтIуну. Шяраву, бугьарасса инсантал бакъа, цучIав къаливчIуна. Мигу цащава шайсса кумагру буллай бия талатиминнан. Дуклай бия окопру, бухлай бия ополчентурал кьюкьравун. Жула учай, бала цуппалу къабучIайссар, куну. Жул кулпатрангу мукун­сса иш хьунни.

Дяъви байбивхьукун, хIухчалт, гъаттарагу итабавкьуну, цала-цала кулпатирттал­сса бан лавгун бия. Ургала акъа ливчIсса гъаттарал ци дурку­ссияв, ми литIлан бивкIуна. Жул ниттил чIявусса гъаттара ябай­ссия, кулпатрал дуланмагъ миннуя дия. Му ппурттуву жул мукьвагу гъаттара ливтIуна.
Миннуя тIий ливчIссания ци бия. Хъиннува хъунмасса бала яла ялун бивуна. Лавсун бувкIун бия буттал жаназа. Му лазилакьи ан кумаг бансса цучIав къаивкIун ур.
«Уччин бювхъуссания», — тIий буруккинттарал дургьуну диркIун дур нину. Ца-кIира дугьарасса щарссанилгу, ца-кIия жагьилсса оьрчIалгу кумаграцIух увччуну ия.
АцIния цава гьантлий най диркIссар къизгъинсса талатавуртту.

ЧIявусса халкь ливтIуссар ми гьантрай. Бала къабувхсса къа­тта бакъая.
Та кьини буттал цукун жан дуллуссарив жухь яла, дяъвилул ишру къуртал хьуну махъ, бувсуна милицанал зузалтрал ва бардултрал.
Жул кулпатрал хъинсса дус МахIаммадрасул Шагьабуттинов ЦIуссачIурттащиял шяраву ялапар хъанай ия. Ванал бувсуна та кьини кIюрххил цивппа, школалул къатраву кIучI хьуну, боевиктуращал талай бивкIшиву. Ца ппурттуву хIисав хьунни тIар къалмул дургьусса хъуруннайх ГРС-лучIан (газораспределительная станция) нанисса инсан. Ванан цала дус увчIуну ур. Авлахърал ялтту чулия милицалт­райн цIу дирхьусса боевиктурал ккуллардавух станциялучIан увкIун, райондалийн нанисса газ лакьин бювхъуну бия буттаща.

Махъунай нанийни ва тIайла авцIуну ур шяравун буххайсса кIанттурдай боевиктурал пIякь учин дурсса БТР-данийн. Щавурду дирсса саллатI мива буккан хIарачатрай бивкIун бур. БТР-данийн лавхъун, ми буккан кумаг буллай ивкIун ур жул ппу. Шяраваллил зума-къирагърай щяивкIсса снайпернан ххал хьуну, битлан ивкIун ур.
— Ттун ккавккунни Оьмарил БТР-дания тIанкI увкусса. Хъиривра БТР-гу пIякь увкусса, — буслай ия МахIаммадрасул.

Вана укун жан дуллуссар жул буттал. Школалуву бивкIсса милицалтрал, кIичча ливхъун нанисса чIумал, жул буттал жаназа ларсун, шардайн тIайла дуккансса чаран лявкъуну бия. Та кьини оькки­сса кIиришиву дия. Милицалт­рал хIарачат къабувния, Аллагьнан кIулли цуксса хIаллай личIанссияв тикку буттал жаназа. ХIакьинусса кьинигу зукьлай бикIару миннаха.

ЦIуссалакрал шяравун бухлахисса кIанттурдай ливчIсса бу­ттал машиналий боевиктал цала ярагъ ва хъямала дурмур ххилай бивкIун бур. Яла Чачаннавун нанисса ххуллий вертолет­рая бивтун пIякь учин бувну бур машина.
Дяъвилул ишру къуртал хьуну махъ инсантал, хIалли-хIаллих тIий, цала къатта-къуш­ливун кIурабаллан бивкIуна. Чани лешлай, газ буну-бакъа захIматшивуртту хьунадакьлан диркIуна. Шяраваллаву пIякь учавуртту, пожарду хъанан диркIуна. ЦIу дагьуна жул къатравунгу. Лещан даннин дачIи къатри ччурччуна. ЧIирисса чIумул дянив жун къаккавк къаливчIунни, гьар цимурцаннуцIа хьуру.

Жул тагьар кIул хьуну, щиллив чивчуну бия «Заманалул чIу» райондалул кказитрайн. Мунияр махъ райондалул жяматрал жун шайнал шайсса кумаг бувна. Дяъви най бивкIсса райондалун кумаг баву мурадрай, Ккуллал райондалия тIайла бувккун бия, бивххун, милицалтрайх ва ополчентурайх бачIинсса гъаттара. Жул шяравасса ополчентурал цанма багьайсса пай къалавсун бия, цанма кусса оьл мюрщисса оьрчIру бусса жул кулпатран булара куну. ДакIнихтуну барчаллагьрай бикIара на та захIматсса, кьини дурксса чIумал жула чIарав бавцIусса жяматрайн. Икрамрай бикIара бутта акъашиву кIул хьун къариртун, жунна тIайласса тарбия дуллусса ниттийн.
Букъавсун къабучIир жула кулпат хьунабавкьусса ца укунсса ишгу.

Дяъви къуртал хьуну махъсса чIумал жун бавуна хIукуматрал та чIумал захIматсса ишир­ттавун багьсса кулпатирттан МахIачкъалалив квартирарду буллалиссар тIисса хавар. Му сияхIраву жул кулпатгу бия. Амма, ци багьана хьуссияв, квартира жун къабуллуна. АцIра шин ларгун махъ жучIан увкIуна, хIукуматрал вакилталлу тIисса, шама инсан. Жул къатригу, хIаятгу ххал дурну, квартира булунсса чара бакъашиву дакъар увкуна. Жу оьккину бакъашиву кIицI лавгуна. Ахиргу, ниттихь цавай документирттай къулбас дува, жу зун чан-кьансса арцу дулуннуча увкуна. Къадарча, мирагу дакъа личIантIиссару увкуна. Ниттил ми, насияра зула ххуллийх увкуну, тIайла був­ккуна.

Жухь хIакьинусса кьинигу цIухлай бур инсантал, циванни зул буттащал хьусса иш хъуниминнал къулагъас къадурну кьабивтсса, тIайлассарив му тIий. Ттун къакIулли…
КъакIулли ттула буттал цIа чувчIав циван кIицI къадуллалиссарив. Ванал бувмур итталу циван бакъассарив.
Жамилат Мусиева

ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал