Хъамакъаритай кьинирдавасса ца

ХIакьину щала пресса 20 шинал хьхьичI хьусса кьурчIисса ва пашмансса хъамакъабитай иширттаяту гъалгъа тIий бур. Щин дакIнийн багьайссия тани чIаххувсса, уссурвалну ккалли буллалисса миллатрал чулухату га бала жула ялун биянссар куну.
Кьура шин ларгун мукьах хъиннура махIатталшиву дур – ххи хъанан бивкIунни, ай, тани хъинну хъунисса гижарду дурссия, ай ккуллардал цIаравун ххяхлай бивкIссару тIисса инсантал. Миннал сияхIгу гьантлия гьантлийн хъунна хъанай дур. Ми хаснува чIяву хьунни, гьурттучитуран ветерантурал цIагу, пособиягу ххи бан тIисса хаварду гьаз хьувкун. ХIазран бакъархха учайсса, ххувшаврил заллухъру чIявуссар куну. Амма балаллул цIаравух мяйжаннугу бувкми лагьну-макну, ламусрай бикIай. Ва ххуллухсса ттул гъалгъагу мукунминнавасса цаннащалли – Чапаевкаллал шяраву ивкIсса МахIаммад Хайдакьовлущал.

Цинявппагу гихсса инсантал куна, вагу га бала-апатIсса кьини гьуртту хьуну ур дяъвилул иширттавух. ХIакьину вагу махIатталну ур га дяъвилуву ххув хьусса “вирттаврал” чIявушиврий. Миннал сияхI гьарза хъанахъаврий. Яла ягинми, къизгъинми талатавурттугу, данди бацIавурттугу ЦIуссалаккуй хьуну дунура, “чIюлуми” ихтилатру цайми районная баллалаврий.
— Нажа-мажагь хьхьичIавагу вичIилухух бищайва, ай, чачаннал чулуха жуйнма ххяххан нанисса “чIирттучитурал” кьюкьри хIадур хъанай дусса дур тIисса хаварду. Гиха увккун нанисса чIумалсса митинграй Надир Хачилаевлул увкусса: “На ттущава шаймур бав. Гания гихунмаймур ттул биялалийсса бакъар”, — увкусса мукъурттивугу мяъна дия. Амма муних къулагъас дуллай цучIав акъая. Вих хьунгу захIматъя, багьана, савав дакъа, чIаххувсса, уссурвалсса миллатрая жуйнма зарал биян бюхъайссар тIий.

Га кьинигу щилчIав дакIний цукунчIавсса илгьан бакъая. Кьинирдаха лархьхьусса кьини дия. Амма шяраваллил зума-къирагърай яхъанахъисса ттунгу, зунзулчаннайвасса ццаххандарансса бита-ххитаврил чIуний бувксса ттул чIаххуврангу хIисав хьунни зунттул бакIрая вацIрава бувккун нанисса чIявусса инсантурал къаралтив. Ухьунссия ца мукьтту-ххюттурша инсан. Цинявгу ттунна ттинин къаккарксса лухIи яннардаву бия. Аьра­ли форма дия учингу къахьун­ссар. Амма цинявннал цакуцсса дия. Му чIумал кIюрхнил дахьра 6 ссят хьуну дия. КIайнная ят увцун, шама адамина гъан хьунни жучIан.

Миннаягу ца хъиннува жучIан гъанну авцIунни. Ца ацIра метIралул ятну авцIунни. Усса зувирах ярагъуннилгу алгуну ур. Шяраваллил жяматгу ккурчIав леххаврий був­ккунни. Циняв аьратталну бур. ЩинчIав цичIав бувчIлай ба­къар. ЧачIав цичIав кIул бан хъанай бакъар. Райондалул центр­сса ЦIуссалакрал шяраватугу бита-ххитаврил ццахханну рутлатисса чIурду баллай бур. Тийнсса ххуллу бавхIуну бур. Жул гьарца чулуха лагма рургьуну бур. ЖучIа битлай бакъар. Амма гьаваллаву ццаххандарал ттурлу дур. Хъамигу бувккунни шяраваллил зуманив…

1980-ку шиннардий на ивкIссара Нажайюртуллал райондалий Гагариннул цIанийсса колхозрал хъунама гъаттарал хIакинну. Ттула оьрмулуву яла талихI буми, тIайлабацIу буми шиннуя учара гай шинну. Ги­кку ттун чачаннал дянив лявкъуна дакI тIайласса дусталгу, гьалмахталгу. Лавхьхьуна чан-кьансса чачан мазгу. ЗахIмат ххирасса, дугърисса, ххуй­сса халкь бия. Уттирив ттуйнгу, ттущал хьхьичIунмай хьу­сса шяраваллил администраторсса АхIмадов Исмяиллуйнгу, колхозрал председательсса МахIадов Аьлийнгу къаршину авцIуну ур загълунсса, сситтул виувцIусса, бувчIлачIиссаксса, цайва цува акъасса, наркоталулгу аххана увсса чачан оьрчI. Дахьа ццаххандарай шания бивзсса жул кIунттихьрив цичIар дакъар. Шяравугу, ттун кIулли, бувагу ярагъунния 3 карабингу, 150 ккуллагу бушиву.
Ялун увкIманал цIакьсса карунниву тIурча, ттизаманнул цIува-цIусса ярагъ бур. Цавай яру бур адаминал!

Жу цIухлай буру боевиктурал вакилнахь, хьумур цир, зун ччимур цир, ярагъуннищал чунмайру жул ялун тIий. Жу зун заралуннин най бакъару увкунни. Жу дахьва зул шяравух райцентрданийн гьанну. Жул душмантал милицагур, “неверныйгур”, Липецкий ОМОН-гур куну. Жу буру тикку зу тIимигу бакъассар, милицагу бизан бувссар, ОМОН-гу танива бакъассар тIий. Хъанахъимургу бувчIин ччай, гайгу милицалтрал ва “неверныйнал” ялун биян къабитаву, ягу бю­хъавай чIал хьуну бияву мурадрай хIарачатрай буру шайкун аглан буллай. Жула шяравусса милицанайнгу баян барду, ай, миннахь граждан янна лаххи учара, мурахас хьун хIарачат бача куну. Боевикнащалсса ихтилатрава, цуксса махIаттал хьунсса иш бухьурчагу, жун бувчIунни, гайннан жула кIанттурду, ххуллурду кIулну бакъашиву.

ЦIуссалакрал центрданий тIурча, цил бикIайкунсса дяъви най чIалай бур. Бита-ххитавурттал канонадалул дакI ццаххандарал дугьан дуллай дур. Гихцириннал дардирай буру. Жуваривгу къатIухьхьун биривну, душмантурал ххурхху­ппалул вив лавсун буру. Чачаннал чулухунмай къабачинссару, ЦIуссалаккуйн ххуллу лавкьуну бур. Ярагъ жухь бакъар, жуйн дандину ярагъ къяртIа тIутIи бувсса аьрал бур.

“Ссалам алайк” тIий, жучIан ялагу шаттирал гъан хьунни га боевик. Жугу ссалам ласарду. Мичу мазрай цIувххунни чачан бурув куну. Бакъару учав нагу чачан мазрай, “гъазгъумуки” (миннал жуйнма мукун учай­ссар) лак буру куну. Ганан тамахI бухьунссия жучIасса чачан цанма кумагран букканссар тIисса. Амма миннаву мукун­сса иш жун жунма тани хIисав къавхьу­ссар. На айивхьура чачан мазрай га жучIана гъан хьу­сса боевикнащал маслихIатрай гъалгъа тIий. Ганан, махъ бакъа, тIааьн бивзунни цащала цала мазрай гъалгъа тIутIаву. Жул махъ бавцIуминнава цаннал, ай, жугу арамталлу, жу шичча су­кку къашайссару, жунгу талан кIулссар увкунни. На, тIайламур бусан, нигьа увсра, ай-аман, ва байтурман битлай къаайивхьуния тIий. Щукру Аллагьнайн, боевиктуран ми махъру къабавунни.Цал битарча, яла ги­кку оьттул ттур хьуншиву аьлтта чIалай бия. Масалдаран, ухшярава жул чулухунай ливчунни ца хIарчIсса шяравучу. ХIарчIмагу гайннал ккаччи куна утан най ия. Гагу гилахва лази-лакьи уван увну, га “корт “(чачан мазрай – бакI) бакъур, авлия-дюълияри увкуну, паракьат бувссия. Ганиннингу дюъ дихьлай бивкIру жущаламиннай, цалсса лагьну, жула иш-тагьар кIулну бикIияра, ссавур цIакь дара тIий.

Боевиктал бур ялагу жу шяравух гьанну, щинчIав заралгу къабанну, тIий. Му чIумал жуясса цаннал: “Вы не пройдете здесь!” — увкунниххар! Ми махъру баяйхту, боевик жиндрал хьунни, хъитлий хъарая автоматгу бучIан бувну, кьяртI учин бунни. Ттуйва бияла бакъа, боевикнал чIарав хьура. Ххишала бакъа нигьачIисса лахIза бия. Ца махъ жу увкуссания, ца сукку-кьютIу хьуссания, автоматрава цIу дишин хIадурну ия адамина. На, хъап куну, ганал каний ка дишав. (“ХIакьинусса кьинигу га боевикнал каний дирхьусса ттула ласнал кагу чIалай дур, ттула чурххавун бувхсса сакаратгу дакIний бур”, — тIий бур ванал кулпат Майя). Миннат буллан ивкIра чачан мазрай. КIири маичара, ссавур да, анавар мауккара, вийнма бунагь маласара, жува бусурманнухха, жува чIаххуллу, ккавкказ агьлуру, уссурвалсса миллатруру. ХьхьичIсса чачаннал дяъвилуву жугу зул чIарав хъинну бавцIуссарухха. Циксса лихъачалт кьамул бувссар жул халкьуннал, цикссаннан кумаг був­ссар. Зу жула ялун укун ярагъуннищал энадрай бучIанссару тIисса пикри бувагу бакъассия­хха тIий ура.

Ганан кIапIикIралгу пикри ба­къая, ккуллардал цIу дирхьуну гикку буцири кьатI буван. Гьалак бувккун чIалай бур тинмай архну бавцIуну бивкIми боевикталгу. Цукун-унугу, чан­сса паракьат ан хьунни ттуща га.
Амма ахир ссайн дуккан­ссияв къакIула, агарда му ппур­ттуву, ссят мяйнний, ссавнийн кIира федерал аьралуннал самолет къадуркссания. Щарнил ялтту лагмарагу дурккун, кIай Казбековлул райондалул чулухуннай ларгунни. КIайннул боевиктурал яхI мадара гъагъан бунни, гай чансса паракьат бунни. Журив ялагу гъалгъа тIий буру, чIун лахъи лаган дуллай. Ттул щала умудгу бур федерал аьралуннайн. На дакI дарцIуну ура махъгу, хьхьичIгу гай хIала къабувххун, кумагран къабувкIун къабикIантIишиврий.

Зана хьунни ца кIиттуршра-шанттуршра метIралул жуя ятну бавцIуну бивкIсса боеви­ктурачIан жущал маслихIатрай ивкIмагу. Ахттая махъ, ссят кIира хьусса чIумал, жунгу боевиктурал лагма рургьусса шярава Ярык-Су неххал зуманицIух буккансса ихтияр хьунни.
Боевиктал цалчинмур кьини къабувхсса ЦIуссалаккуйсса шяравалуну так ца жул шяравалур диркIсса. Цавагу чулуха, цавагу ккулла кьатIув къабувкссар. Мунил сававгу – жула жяматраща ссавурданий бацIан шавугу, ца талихIиндаран, ттунма чачан маз кIул шавугу хьуссар тIиссара.

Жун ккавкмур вания тихунмай щинчIав ккаккан кьисмат къабаннав. ХIакьину гъалгъа тIун бигьанугу, гай лахIзардай ццаххандарал ва аьратталшиврул цикссагу жул ня ччуччин дурссар. Ттул ихтилатгу нава цуксса гьунар ххисса, виричу­сса ивкIссарав ккаккан баву ба­къар. ЦIуссалаккуй га ппурттуву ивкIма гьармагу виричури.
Укунмагу чIявусса ккавксса цIуссалакрал инсантурайн ххишала дакъа захIматсса кьини дурккун дия. Узданну лагу-лархъссар лакрал га кьини. Укунмасса, сайки итталу ба­къасса инсантуралгума чIярусса, амма хIакьину сайки хъамадирт­сса гижарду дурссар.
Гьарнан кIулну бикIан аьркинссар ЦIуссалаккуй кунма­сса питналул къизгъиншиву Да­гъусттаннай яла цавагу кIанай къадиркIшиву. Амма хIакьину, хъинну бигьанма, ай, на навалу вайксса тайксса ярагъуннил балгусса боевиктал бавхIуну бивчу­ссар, бухлаган бувссар тIиссагума буклай бур, хаснува цайми миллатирттава.

P.S.МахIаммад, ина вила хIарачатрайну, хасну чачан маз кIулшиву сававнугу, ссавур, маслихIатрайнугу га ххишала дакъа аьратталсса кьинисса данди бацIаву хьхьара дансса, цайминнал оьрмурду ххассал бансса даву дурну дур. Тани бикIу, утти бикIу вихь барчаллагь тIисса, наградартту дуллалиминнавух вил цIа тIиссагу бияв? — цIухлай бура МахIаммадлухь.
-ТIайламур бусан, на я тани, я утти миннул пикрилий къаивкI­ра. На ттула инсаншиврул бурж ттула жяматращал архIал би­ттур буллай ивкIра. Га кьини цаягу жула шяравасса инсаннал бакIрая чIара къадагьаву ва жущава милицалтгу, Липецкаллал ОМОН-гу бухлаган бан гихми боевиктуран кумагран наними аглан бан шаву — ттулагу ца чIивисса хIарачатрайнур хьу­сса тIиссара.

Ихтилат бувссар
К. ХIусайнаевал