«ЯхI тIисса кутIасса мукъул куртIсса мяъна дур»

«Илчилул» кутIа суаллахьхьунсса жавабру

ДинмахIаммадлул арс КьурбанмахIаммад КьурбанмахIаммадов
Увну ур 1954 шинал ЦIу­ликъяннал шяраву. Школа къуртал бувну бур Твер областьрал Вышний Волочек тIисса шагьрулий. Мунияр махъ бувккуну бур Рязаннал радиотехникалул институтрал компьютердал факультет.

Зий ивкIун ур Москавуллал областьрай ракетартту дувай­сса предприятиялий, Дагъус­ттаннал политех институтраву. Муния махъ къуртал бувну бур Бауманнул цIанийсса Мос­кавуллал паччахIлугърал техникалул университетрал аспирантура.
Махъсса 15 шинал мутталий зий ивкIссар Москавуллал паччахIлугърал тIивтIу университетрал директорну.
ЦIана КьурбанмахIаммад ур цала тIивтIусса Системалул технологиярттал институт­рал ректорну.
Ва ур АьФ-лул ларайсса пишалул кIулшивуртту дулаврил ХIурматлувсса зузала, ДР-лул КIулшивуртту дулаврил лайкь хьусса зузала.

 


1. Цукунсса хьуна оьрчIний вийнма яла гужсса асар биян бувсса зат, иш?

ДакIний ливчIунни та чIу­малсса шяравусса къабигьасса оьрму. На чIивину уна ттуйнгу тIайла дарцIуна шяраву чIа­ххуврахь цIу дула учин лагайсса, навтлийн бя щун ба учин лагай­сса чIун. Ялагу, чIавахьулттан кIаний ца-цавайннал къатрай бярчIурду бикIайва къатрал дянив дирхьусса цIарал пуркIугу букан, чанигу багьан. Мискин-гъаривнан ягу ятинтуран ххамисхьхьу ва нюжмар­хьхьу на ниттил ци-дунугу дулун гьан увайвав.
Шяраву 4 класс къуртал бай­сса школа буссия, яла, чIаххувсса шяраву, Бархъарав, 6 класс къуртал бувния махъ, буттал Къизлардайн интернатрай гьан увунав дук­лан, оьрус мазгу лахьхьиншиврул. Автобусрай щябивкIун, Ахъушату Къизлардайн буттащал най бунува, жущал ца шяравучувгу ия. На Къизлардайн дуклан най ушиву кIул хьувкун, мунал увкуна ттухь: «Дуккавриву ларсъсса кIулшиву щищачIав дацин къашайсса хъу­с­рича, ттул арс, хIарачат бува», — куну.
Ттун ттула нитти-буттал ттухьва бувсмургу, хъуниминнал увкумургу, му шяравучувнал махъругу тачIав хъамакъабитай.

2. Цими никирайн дияннин­сса кIулли вин вила ппухълуннал нясав? Буси яла архманал цIа.

Буттал чулухату арулла никирайн дияннинсса цIарду кIулли. Миннайн Яллархъул учай­сса бивкIссар. Цинявппагу ятту-гъа­ттаралсса буллай бивкIун бур. Хъунмасса тухум бивкIун бур. Ни­ттил чулухату ряхра никирайн дияннинсса цIарду кIулли.
Ттул бутта ДинмахIаммад, цанна дурагу ряхра шин хьу­сса чIумал ппу ивкIуну, ятинну ливчIун ур. Жул буттайхчин­сса тухумрал бакIрай ивкIун ур ХIажи тIисса цIа дусса инсан. Та чIумалгу оьруснавун лагай­сса бивкIун бур чагур­тшиву дуллан. Му ХIажи тIима ряхра шинаву цала буттал увцуну ивкIун ур цащала чагуртшиву дуллан. МикI бавкьусса ца неххайх най бунува , интту чIун диркIун, бу­тта микI гъавгъун, щинавун агьну ур, оьрчIма ялув микIирай ливчIун ур. Цащава ххассал хьун къашайхьувкун мунал оьрчIахь увкуну бур: «Насу, ттул арс, ттул иш къурталлича, та жура кьадиртсса шяравун ххуллу бувгьуну», — куну .

3. Инсаннал хасиятраву винна яла ккарккун къаччимур лишан?
Ттул буттал учайва оьрус мазрайн тIайланма таржума бан къашайсса «яхI» тIисса махъ бур лакку мазраву увкуну. ЯхI ба­къасса инсан къаччар ттун. Му кутIасса, амма хъинну куртIсса мяъна дусса махъ бур.

4. Вила оьрмулуву яла алши бакъамур шин?
Мукунсса шиннан на ккалли дара ттулва гьалмахтал, ттулва гъанми –уссу Мухтар (32 шин), ссурахъу Арсен (28 шин), бутта­уссу Хизри ва ниттил уссурвал Камил, МахIад, буттал ссурахъал ХIажи, Султанхъал МахIаммад ва КьурбанмахIаммад, ттущала архIал зий бивкIсса Къяниятусса Наргиз ва Гъумучатусса Апанни Чалавиев аьпалухьхьун лавг­сса шинну.

5. Яла алши бумур шин?

Яла хъинмур, шин дия захI­матну бухьурчагу, аспирантурагу къуртал бувну, Москавлив Н. Э. Бауманнул цIанийсса университетраву диссертация дурур­ччусса шин.

6. ВичIара циксса арцу хьувкун дигьаларгун дикIанссия вил дакI?
Арцу аьркинну дикIай инсаннан цалва оьрмулул багьу-бизу дузал бан, сивсуну ялапар хъанан, виламиннал, чилминнал чIарав ацIаван. Ми диял дакъасса чIумал , хасият кьянкьасса духьурча, инсаннал яхI бай. Амма ца-цаннал чIярусса тIайла дакъашивур­ттугу дувай. Ялагу учинна: арцу чIярунащагу му иш инсаншиврий буруччин къашай.

7. Инсаннал тахсирдавасса цумур тахсир хьунссия вища бигьану багъишла битан?
ХатIалий хьусса тахсир. Мукунма инсан цува тахсирлув ушиврий мукIру хьусса тахсир.

8. Бувагу къабитан?
Инсаншиву дуруччин къархьуну, банна тIий бувсса оьбала.

9. Ссан диял къашай вил чIун?
Буттал шяравун лагаван, ттунна ххирасса давуртту щаллу дуллан, луттирду ккалан ва чичлан. Ялагу ххирар ттун зунттавун турист куна, альпинист куна, гьаз хъанан. Мунинсса чIунгу, кашигу мудан диял къашай.

10. Бартлавгун ччисса вила шанма мурад?
Ччива ттула оьрчIал, ттула бу­ттал кунма, яхIирай, зунтталчунан лайкьну оьрму бувтун. Ттулацири, маччами, дустал цIуллуну бивтун ччива Хъунасса Заннал. Къахьуннав Дагъусттаннайгу, дунияллийгу дяъви.

11. Вила оьрмулуву хъинну ххирасса кIантту бувгьусса шама инсаннал цIа.
Ппу ДинмахIаммад, уссу Мухтар ва дус Кьубатусса ХIасан.

12. Винма ххуй бизайсса хъамитайпалул сурат?Ттущалва зузиминналгу, мачча-гъанналгу, чIахху-чIарахналгу дянив къачансса хьунабавкьунни ттун узданшиврул ва аькьлулул вибувцIусса хъами. Ттун дакIнийссаксса, зунттал шяравугу хъунмасса кьадрулий бикIайва аькьлулул бувччусса хъамитайпа, хIатта чиваркIуннаяргума.

13. Вина кьамулсса чув-адаминал сурат?
ХьхьичIва-хьхьичI кIицI бавияв: Аьли Къаяев, Муса Маннаров, Щайх-Жамалуттин, шаэр МахIаммадзагьид Аминов. Ми ялагу бур чIявусса, цинявннал цIарду учин къахьунссар.

14. Агарда бюхъайсса бивкI­­ссания, инава ци кIанттай, ци чIумал увну ва ци билаятрай яхъанай ччива вин?
На ттущалва зузисса ва зий бивкIсса инсантурахь учай­ссар: «Жулва хъунмасса талихIри жува Дагъусттаннай зунттал шяраву ляхъаву ва хъуни шаву», — куну.

15. Ссаяту бикIай вил хъунмур пахру?
Пахру буллансса ишру чансса бур. Амма рязишиву дикIай ттула буттан ччимур бувну тIий, сайки гьарца ишираву махъун къаагьну, ттула захIматрай нава яхьуну тIий, тачIав инсаннан къаччан бикIан къабувну тIий.

16. Цукунсса дур вил виятура­сса къарязишиву?
Нара дуванна тIисса ца-кIира даву дузал къадурну тIий, мадара­сса чIун оьнна харж дурну тIий, оьр­мулияту лавгсса нитти-буттащал ва дустуращал диялсса чIун цачIу гьан дан къархьуну тIий.

17. Яла къаххирамур дукра?
Дукра – му неъматри, Аллагьнал буллусса. ЦичIав къаххирар учин къашай. Иш багьсса чIумал, къаххирамургу дукан багьайссар.

18. Яла ххирамур дукра?
ЧIивиний канай ивкIсса дукра ххирар. Хъурунхъусса, хIалахIу, мечIал ххункIру, ини ва мукунсса цаймигу.

19. Ссаятусса бикIай яла хъунмамур хIучI?
Тахсир бакъасса халкьуннай зулму бавриятусса. Террактирдаясса, дяъвирдаясса.

20. Хьуссарив вил оьрмулуву винна инара ттинин багъишла ритан къахъанахъи­сса къел?
Аьркинсса кIанай багьай­сса куццуй махъ къабувснува ливчIсса кIантту хьуссар. Ттула нитти-буттал чIарав, шайссаксса чIявуну ацIан къавхьунни­хха тIисса дардгу дикIай.

21. Лавгсса заманардавасса цIанихсса инсантурава­сса цуманащал хьунаакьин ччива вин?
Ттуйра нара аьй дуллан икIара хъанай буна ххуй-ххуй­сса инсантуращал хьуна­къаавкьуну тIий. Масалдаран, МахIаммадзагьид Аминовлущал ва цаймигу лайкьсса инсантуращал. Хьунаакьин ччива: ттула уссищал, нитти-буттащал, ттунна цIа дирзсса ттула буттал бу­ттащал.

22. Цукунсса бур, вил пикрилий, лакрал миллатрал яла хъунмур буруккин, цукунсса бур мунил ялун бучIантIимур?
Лакрал миллатрал буруккинну ва масъаларду чIявур. Миннувугу хьхьичIва-хьхьичIмину бур: шяраваллурду дачIра дук­лакаву, маз хъамабитлатаву. ЦIуссалакрал район тили-хъили хъанахъаву. ЗахIматсса зат бур жула зунттал шяраваллаву газ бакъашиву. Аьрщи ва фермарду циняв халкьуннан хайр биллансса куццуй зузи дан аьркинни, мюрщисса предприятияртту дурну, халкь зунсса тагьар сакин дан аьркинни. Ва мукунма цаймигу.
Амма чIун лаглай дур, чIявучин телефонгу канил дургьуну, дивандалийгу щябивкIун телевизордахгу ялугьлай…

23. Ци дахчилай дур хIа­кьину Дагъусттаннахун, цил аьнтIикIасса кIанттун ва надир­сса миллатирттан лав­хьхьуну, ххуйнугу, ххаллилнугу ялапар хъананшиврул?
ХIукуматрайгу, республикалийгу сайки гьарца зад къадикIан аьркинсса чулийннай даххана хьуну дия. Хъус дарцума, хъямала дурма, бурцIил зумуну яхъанахъима хъунмасса хIурматрай ия. Цалва мукъул заллушиву дан къашайсса агьлу, кIулшиву дакъасса инсантал, къуркъасса чиновниктал яла ххуй-ххуйми къуллугъир­ттай битлай бивкIунни. ХIасил, гьарца кIанттай ппив хьусса коррупция….
Масалдаран, колхозирттал ва совхозирттал зузи дурну диркIсса аьрщи, чIатIа тачIав канил къадургьусса, шяраваллил кIанттай гьан­тта къабивкIсса аферистурахьхьун дирирну, субарендардай дуллуну, ми ттуршама хъанахъи бувну бур.