«Жун ккавкмур щинчIав къаккакканнав»

Лак Лаккуя бизан байсса тай иширттал бардулт хьусса, тай захIматшивуртту духIан нясив хьусса мюрщи оьрчIру хIакьину, гьай-гьай, къари-къужри хьуну бур.Вайннал бусласимуних вичIи дирхьукун, ттуйва бияла бакъа иттату макь личай. ЦIунилла-цIунил дакI гьалак дуклан дикIай инсантурай бувсса зулму-къиялул. Цуманах вичIи диширчагу, ца зумату кунма учай: «Жун ккавкмур щинчIав къаккакканнав», — куну. Укунма байбивхьунни цила ихтилат Бярнихиял шяравасса Ширванинал душ Аьли­лова ПатIиматлулгу.

Андриана Аьбдуллаева
Шярава бизан буллали­­сса чIумал, ПатIиматлун диркIун дур 12 шин.
Бярнихиял шяравалу диркI­ссар Ккуллал райондалий, 1-мур ЦIувкIрав нанисса ххуллий. ПатIиматлул бусласимунийн бувну, бизан буллалисса чIумал 30 хозяйство диркIун дур шяраву. Дизан дурсса ххюрагу мащилул (Бярнихиял, Къичурлухиял, Чакъаллал, Тукъатуллал, Оьллаурттиял) агьлу, ца шяравалу дурну, цачIун бувну бур Кишайннаву, (цIанасса Чапаевкалий).

Бизан баннинсса оьрчIшивугу ПатIиматлул къабигьасса, къа­ххарисса диркIун дур. Уссур­ссуннаву ва хъунмамурну бивкIун бур. Ванил ялун ца ссугу, кIия уссугу бувну бур. Ссу бивкIуну бур. Шанма оьрчIгу дянив буна (ПатIиматгу, ца чIивисса, ца кку­ккулийсса уссур­валгу), 1941 шинал вайннал бава-ттатта личIи хьуну бур. ПатIиматгу, хъиривма уссугу буттачIа ливчIун бур, чIивитIу — ниттичIа. Ниттин цинмагу чIявусса ккавккун бур. Ххюя уссия ца уссу ливчIун, мугу, шанма душгу махъ кьабивтун, ивкIуну ур.

– Ттула лякьлул оьрчIру хъамабитан бунни уссил ятинтурал тIий, аьтIий дикIайва нину. Яла мунил цищала увцума оьрчIгу буттачIан иян увна. Му чIумал на 2-мур классравун заназисса душ бияв. Цаннал хъирив ца ттул уссур­валгу ливтIуна, буттагу дяъвилийн увцуна, нагу бутталщарничIа ливчIра, — дакIнийн бутлай бур ПатIимат.
Бизан буллалисса ппурттуву шяраву цIаллил азар диркIун дур. ПатIиматгу, къашавай хьуну, азарханалий ЧIяв уттубишин бувну бивкIун бур. Азарханалийн цаламиннах буруган бувкIсса инсантурацIа бавну бур ванин мичиххичнал аьрщарайн бизан буллалаврил хаваргу.
Къашавайми 12 гьантлийсса утту­бишин байсса бивкIун бур. Миксса гьантри къавхьуну бунугу, буттал щарнил, къакьабитанна тIий, бувцуну бур ПатIимат шаппай.

ХIакьину азарханалия був­ккун, гьунттий ххуллийн багьну бур. Къабизанну тIутIими гужирай буккан буллай бивкIун бур. АцIния ххюва гьантлува махъунмай бучIантIиссару тIий хъяврин буллай бивкIун бур. Шяраву му чIумал бувагу арамтал къабивкIун бур. Аьрайн къалавгун ливчIсса бугьарами ва чулахъмигу мичиххичнал шяраваллурду ядан гьан бувну бивкIун бур.
— ЧIяв бияннин жу бахьтта бувкIру. КIикку ттул буттарссу дуссия. Та хьхьуну кIайнначIа гьанттагу бивкIун, бавчуру. Гихунмай ттуща бачин къахъанай, на букайсса ччатI аьравачинан буллай, аьравалттуй щябивтунав бутталщарнил.

Хъиривсса хьхьу Гъумук базар бусса кIанайсса ца магъул лув рутарду. ЧIявусса хъами бия, хъарай оьрчIругу щябивтун, бахьтта нанисса. Хъинну кьини дурккун, язухъну бия инсантал. Хъиривсса хьхьурду ЦIахъарав, Ххажалмащилий, Урмав дичарду. Жущала тIантIигу бивзун най бур тIисса хаваргу бия инсантураву. Мурхьру тIутIайх бивчусса интту чIун дия. Муниннин тачIав ттун тIутIайх бивчу­сса мурхь къаккавкссия. Хъуниминнал бувсуна, ахъвазандалул мурхьрур тай куну. Щурагь хьхьу къарутан анавар буккияра тIий, укунмагу бахьтIатIал хьусса инсантурал ялун бигьлай ия жущал архIал бурттий нанисса советрал председатель. Укун ххуллия най буна поездрайн лахъан бувну, ря­ххилчинсса кьини Хасаврайн бивру, — тIий бур ПатIимат.
Поездрая ликкан бувну бур ца майданнив. Гикку, тIивтIусса авлахърай, шанна хьхьу рутан багьну бур. Шанма гьантлува вайннал хъирив бувкIун бур хъунисса машинартту.

— Ттуй машиналийн лахъан­ссавагу хIал бакъая. Бутталщарнил гьаз бувну, лахъан бувнав кIийн. Бивру Банайлийн. Ца неххачIа ликкан бувну бия жула халкь. Аьраварттан ххуллу ба­къая кьяркьараха. Гиччагу бахьтта бувкIру шяравун. Шяравалу аьра­ли машинарттал дурцIуну дия, мичиххичнал къатравумур Хасаврайн ххиллаххисса.
Дахьва жула-жула къатраву паракьат хьусса чIумал, шяраваллил майданния бала-гьалайлул чIурду баллан бивкIуна. Ххал барча, жул хъиривва Хъусрал ЧIаргу бувкIун бия. Ряххилчинмур шяравалу хьуна утти гикку, — буслай бур ПатIимат.
Бивзсса чIумал 4,5,6 оьрчI бакъасса цукIуй къаивкIун ур. Баргъ лачIлай, литIлай, ца-цаннал цавагу къаливчIун бур, цавайнналгу ца-ца оьрчI ливчIун бур.

— Кьини дуркссар жула халкьуннайх, кьини дуркссар, — тIий, хъювссул буклай бур ПатIимат.
ПатIиматхъал чIаххуврай бивкIун бур Куматусса Расул тIисса адамина ва мунал кулпат Ххадижат. Расул ивкIун ур таний (1945 шинал) Ярык-сурай тIивтIусса детдомрал хъунаманал хъиривчуну зий. Ца чIумал ванал ПатIиматлуйн оьвкуну, увкуну бур: «Ина кунмасса душру бур ги­кку яхъанай, дугу-дуклай, бутта зана хьувкун, шаппай бучIанссарача, бачу детдомрайн», — куну.
Детдомрай ПатIиматлул 11 барз бувну бур. Дарсругу лахьлахьисса мютIисса душ тарбиячинтурангу ххирасса бивкIун бур. Ги­кку диркIун дур оьрчIал ххяларг­сса янна-ка дакьин дуллалисса, дурухлахисса аьсатIин щарсса, Аминат тIисса. Му­аьллимтурал учай­сса бивкIун бур шиккусса душварахь, дарсирдая махъ кIаничIан лавгун, дуруххан, уту дуккан ла­хьхьияра куну. ПатIиматгу гьар мудан лавгун, оьрчIал ва душварал янналийх уту дуклан бикIайсса бивкIун бур. Даву дуллалисса, хьхьичIун бурувгсса душ ххуй бивзун, оьрчI-душ бакъасса Аминат ванихь цинма душну бачу тIий бивкIун бур. «На ина дуккингу банна, ххуйну ягубанна, бутта учIарча, булунна», — тIий бия тIар. Амма ПатIимат рязи къавхьуну бур. КIанилгу ца хъювхъири душ бувцуна тIар.

ПатIиматлул ппу Ширвани зана хьуну ур 1946 шинал, дачIи барткагу дакъа. Севастополлай пленну агьну ивкIун, аьтIий, буслан икIайва тIар немецнал кка­ккан бувцири. Бутта ясир агьаву сававну гихунмайсса ПатIиматлул оьрмулун диялсса дайшишругу хьуну дур. ХьхьичIунсса зузалан ккаллину бунува, ва кьамул къабувну бур партиялувун.
Бутта зана шайхту, ПатIимат лавгун бур детдомрая.
Чапаевкалий хьхьувайсса школа тIивтIуну, гиккун занан бивкIун бур. Арийлчинмур класс бачIи бувккуну, ПатIиматлул школагу кьабивтун бур.
— Директорну икIайва Ккурк­лиятусса Аьвдулмажид. Ххуй­сса адамина икIайва. ЧIявуну аьпа учара. Шамийла увкIссар га ттучIан, макьабитара школа, ина дуккин бюхъу бусса душ бура, на нава увкIун вищал кIа Буйнакс­калийн, я машлул техникумравун, я педучилищалувун бакьинна ина тIий.

Амма къалавгун бур ва ххишала школалийн. Бригадирсса бу­ттал кумагчи хьуну, зий бивкIун бур. Хъунмасса захIмат бувну бур, ччарча дояркану, ччарча хъу-лухччинул давурттай зий. Яла ва буттал щар буллуну бур нину-ппугу дакъасса шяраву оьрчIан.
Цаннал ца лавсун, нахIу-хIалимну оьрму бутлан бивкIун бур. Арулва оьрчI — кIия арс, ххюва душ дянив хьуну бур. Оьрмулуву чIярусса захIматшивуртту ккаккарчагу, ахир хайрданийн дурккун дур. «Ххяхха бургъил гъили къабарчагу, лага бургъил гъили бувссара на», — тIий бур цуппагу. ОьрчIру тIайла бавцIусса, цила хIурмат бу­сса, лагма-ялттунан бусравсса хьуну бур. ЦIана цуппагу цIу миналий­сса Чапаевкалий хъунмур душничIа, ПатIиматлучIа бур. Шиккува ялапар хъанахъисса вайми душругу ялун-лув биллай бур. КуявтурачIагу ПатIиматлул хIурмат бур. Цуппагу аьмал-хIал бавкьусса, ххира хьунсса бур. Ванищал хавардай щябивкIсса чIун кIуллагу дакъана ларгун ляркъунни.

Вай гьантрай ПатIиматлун оьрмулул 87 шин бартларгунни. Цинявппагу оьрчIру-душру, куявтал, оьрчIал оьрчIру лагма лавгун, ва лахъа-хъун бунни. ЦIуллушиву дулуннав ви­хьхьун, ПатIимат. Буруччиннав ина Аллагьнал!