Гьухъаллал Багъдад-шагьру*

Бишлашиссар кутIа бувну

[dropcap]В[/dropcap]а очерк чичинсса сававну хьуна Каспийскалий яхъанахъисса Гьухъалиясса ХIурубичал, Ханов ХIажинал щащарнил, ттуйнмасса лабизаву.

ХIурубичал бувсмунийн бувну, ХIажинал чIавама уссу ­Оьмар хияллай ивкIун ур Гьу­хъаллал шяраваллил тарихраясса жуж чичин, сакин бан, чIярусса шиннардий ратIлай ивкIун ур материаллугу. Оьмар аьпалу­хьхьун лавгун махъ ми материаллу ларсун диркIун дур цахьхьунна ХIажинал ва дакIнийну ивкIун ур уссил захIмат ва мурад чулийн буккан бан. Амма, кIира шин лях ларгун, ХIажигу ахиратрал хьуну ур. Ми чагъардугу хъунмасса хIаллай цичIава ябуллай бивкIун бур ХIурубича. Мунилгу лавсун бувкIунни ми ттучIан, цукун ци бан бурив ххал бан.

[dropcap]М[/dropcap]и циняв чагъарду ххилтIугу бувну, ххал бивгьуну мукьах, бувчIунни: ми буниялану тарихийсса материаллу, документру бакъарча, ми бур шиннардил мутталий Оьмардул нани бувну ивкIсса дневникру; бур цалва оьрмулувасса эпизодру, бур лакрал магьри, бусаларду, шаммарду, Лакку кIанттул ва Да­гъусттаннал хIакъиравусса цаппара аьмсса пикрирду.

[dropcap]М[/dropcap]и чичрурду ккалакки­сса чIумал, хьхьичI дацIлай дия, цуксса хIайпнугу, жуятува чIун дияннина лавгсса, ххуй-ххуйсса пикрирдал ва марцIсса дакIнил заллусса инсаннал сурат. Ттул пикрилий, Оьмардул оьрмулул кьадар хьунссия циниягу ца хаварданул, хIатта кьиссалул сюжетрал гьануну ласунгума. Амма Оьмардул чичрурдаву, цуксса къащинугу, къаляркъунни, Гьухъаллал тарихрал лу сакин бансса ча дикIавича, кIа шяраваллиясса чIиви-хъунсса тарихийсса статья чичинссарагу материаллу. Хъунмур къащи шаврил сававгу цири учирча, Оьмардущал хIала-гьурттуну бивкIсса оьрмулул бугьарасса гьухъал хIакьину сайки циняв хIатталлий паракьат хьуну бур, цанма кIулну бивкIмургу цащалва лавсун лавгун бур.

Амма, му мукун хьуну бунугу, му иш сававну ттуву цакуну загьир хьуна ттула буттал шяраваллил тарихрацIун бавхIусса затру салкьи бансса ва, ттула бюхъу хъирив лавссаксса, чичин чIиви-хъунсса очерк. Вай цачIун дан хьуцири материаллал гьанулий ттущара дан бювхъусса ва давугу на хас дуллай ура Гьухъаллал лайкьсса арсру ХIажи ва Оьмар Хановхъан. Мукунна хас дуллай ура жула шяраваллил занази энциклопедиялун хIисавну ивкIсса ттула ттаттан Иман-Аьлингу.

[dropcap]Н[/dropcap]а учкъулалийн заназисса чIумала ттатта ттухь тавакъю буллай икIайва цанма кIулмур, бусласимур чича, чагъарданийн ласи тIий. Нарив, ттула жагьилшиврул ва ахIмакьшиврул, чичин­ссар, хьунссар тIий, аьркинсса чIумал аьркинсса къулагъас муних къадурнура лирчIун дия. Ванияр 50 шинал хьхьичI, цавува бумургу цащала лавсун, ттаттагу лавгссар та дунияллийн.

***
Цинияргу хьхьичI, Да­гъус­ттанналгу, Лакку кIанттулгу, муницIунма Гьухъаллалгу, ччя­сса заманная байбивхьуну, дянивми ттуршукурдайн бияннинсса тарихрая ци-бунугу салкьи бан бюхълай бур тарихчитурал, хъиривбизултрал захIматирттайн бувну. Амма кув чIумал миннал тIимунил ва чичлачимунил мяъна-мурадгу бур ци чинссарив къакIулну личIан уллали­сса, дазу-зума лякъин къахъана­хъисса. Масала, «Лакцы» тIисса лакрал тарихран ва этнографиялун хас бувсса цила луттирай профессор Ангара Булатова бур X ттуршукулий яхъа­най ивкIсса аьрабнал тарихчи Табарил луттиравасса («Идавстурал ва паччахIтурал тарих») цитата кIицI буллай. Микку Табарил тIимургу бур укунсса: «Александр Македонский посетил царство Серир (Сарир). В нем он дошел вплоть до его столицы, где якобы хранятся золотой трон царя Серира». Авторнал бусласимургу бур муксса мюрш ивкIун кIицI буллали­сса, ваца ми иширттавух хасну цувагу гьуртту хъанай ивкIсса кунма.

Микку тIутIимур цийнува цуппа ххуйри, ххаллилли. Амма Сарир паччахIлугъ дуну диркIссар жулла эралул VI-XI ттуршукурдай. Александр Македонскийма (Зулкьарнай) тIурча, яхъанай ивкIссар жулла эра дучIан хьхьичIсса IV ттуршукулий. Яни Къапкъазуллал чуллайн Македонскийл мяйжаннугу бувну бивкIсса аьрххилулгу, Сарир паччахIлугъралгу дянивсса манзил тIурча, бур 1000-1500 шинал лахъишиврий­сса. Вана укунсса дур Табарил цIаниясса «тарабарщина». Жува нукIува кIицI бувсса ванал шанма томрайсса луттиравугу, тти зура хIисав дара, циксса да­къахьунссар укунсса аьламатру, хIикматсса «тIитIаларду!».

***
Б. Буттаевлул ва Р. Маршаевлул «Лакрал тарих» тIисса луттирай бур укун куну:
— Ккулув, СумбатIлив, Гьун­чIукьатIув, Гъумук, Гьухъалив, ЧIурттахь, Ваччав, Вихьлив, Убрав, Бархъарав, ЧукIнав, Кьубав ва мукунма цаймигу кIанттурдай сайки циняв гьа­ттардийсса чичрурду дур IV-VI ттуршукурдая шихуннайсса. Амма цукунчIав учингу бюхълай бакъар муниннинсса чIумул мутталий ливтIусса цала инсантал лакрал, аьрщараву букъавччуну, ччуччайсса бивкIссар кунугу.

Муниннин хъанай бивкIмургу цалсса цуппа бивтун, жущава дакI дарцIуну учин бюхълай бур ялув кIицI дурсса кIай циняв шяраваллурдалгу, мукунна кIицI къадурминнулгу оьрмурдал тарих, дянивну хIисав дурну, ккалли хъанай бур 1500 шинал лахъишиврийссаннун. Чанну-ххину мукунмасса лагрулулмурну хIисав хъанай бур Гьухъаллал шяраваллилмур оьрмугу.
Вара версиялунсса тасттикьшин жунна ляхълай дур А. Булатовал чичрурдавугу. Ванил лу­ттиравасса ца парча жува буцинну цуппа бусса куццуй, оьрус мазрайва, тIутIимунил мурадгу, мяънагу чIирину-хъунну даххана машарача тIисса ниятрай.

Мы допускаем, что в раннее средневековье Лакия или одна из ее областей выступала также под другим названием. Баладзори сообщает о деятельности Ануширвана (Хосров I Ануширван шаханшах из династии Сасанидов, правивший Ираном с 531 по 579 года – У.И) в Дагестане: «И выбрал Ануширван царей и назначил их, предоставив каждому из них шахство над отдельной областью… И утвердил он властителя Бухха над Буххом… и заключил с ними мир, обязав платить ему подати».

[dropcap]О[/dropcap]бласть Бухха никем из исследователей пока не локализовалась. Возможно, что в период раннего средневековья под названием Бухха скрывалась если не вся Лакия, то одна из ее областей. Известно, что селение Табахлу в Лакии до его разрушения в 1741 году располагалось на укрепленном склоне горы (ЦIуцIалтта-БакIу – И.У.), значительно выше современного селения и называлось Гьухъал.

Согласно преданию, более древнее его название Бух-ал (древний народ). Не исключено, что Гьухъал-Бухал и Бухха, упоминаемый Баладзори, – это одно и то же…

Что касается отсутствия Гумика у Баладзори, напоминаем, что упоминаемый им Бухха мы идентифицируем с Гьухъал – близко соседствующим с Кумухом селением…

По сообщению другого автора X в. Ибн Русте… «У царя Серира есть крепость, называемая Алал и Гумик; она неприступна и в ней находится казнохранилище царя. Крепость эту вручил ему Ануширван».

Сразу оговоримся, что мы считаем возможным отож­дествление Алала с Буххалом-Гьухъалом. Гьухъал (Алал) и Кумух (Гумик) находились всегда настолько близко друг от друга географически, что составляли как бы одно селение.

Шикку тIимургу цIакьлин бувгьуну, жува хIарачат банну жулами чулухасса цаппара пик­рирдугу аьлтту бан.
Баладзорил баян буллалимуниву Гъумучиял цIа дакъашиву А. Булатова бувчIин ­бу­л­­лай бур ми кIирагу шяравалу сайки цанницIун ца ларчIсса кунна диркIун душивруцIун бавхIусса затри му тIий. Амма мяйжанмуничIан гъанссану чIалай бур цамур зат.
Гъумучи (Гумик) тIисса цIагу цурда диртун, Баладзори анжагъ Бухха-Бухал-Гьухъал кIицI лаглай уния махъ, туну, та заманнай (VI ттуршуку) Бухал бухьунссия ца яла махъ нанимур ва хьхьичIунмур кIанттуну, центрну.
Гъумучи (Гумик) бюхъай та чIумал бувагу къабивкIун бикIангума, ягу мунил духьун­ссия цамур цIа, учиннуча, Кьивади, амма Гьухъаллах бурувгун, мукссара сий дакъасса.

Замир Аьлил тIимунийн бувну, Гъумучи хIасул хьу­сса кIанттай хьхьичIра диркIун дур Кьивади тIисса хъун да­къасса шяравалу, 40-50 къатта-къуш бусса, ва му цурдагу салкьи хьуну диркIун дур зунттул лувсса кьашиврий. Мукунсса кIанттайсса шяравалу къалану дикIангу къабюхъайхьунссар.
ТIутIимуницIун бавкьусса мюхчан къалану, жул пикрилий, бикIан багьлай бур тарихчинал кIицI лаглагисса Ал-Бухал-Гьухъал, цуппагу биялну лахъсса кIанттайсса.

Хъиривгу буссар