Щавщилул мурхьирдал ябуллалисса Арттаби

Лаккуя 1944-ку шинал гужирай арандалийн дизан дурсса жулла шяраваллал кьадар, учин бюхъанссар, сайки цинявннул ца лавхьхьусса бур куну.  «Лаккуя шяраваллу дизан дуван хIукму буллалиминнал ци хIисавравун лавсунавав? Виннияр, вин аьркинмур ттун кIулли», — тIий, хъинну чIярусса аьсрурдал лахъишиврий яхъанай бивкIсса инсантурай хъинну гужсса зулму бувну бивкIун бур.

ХIажимурад ХIусайнов
Яла пашмансса зат ялагу ци бур учирча, гай жула инсантал чув яхъанай бивкIссарив жунма бур дакIния лаглай. Вана, дизан дурну дурагу 75 шин ларгун дунура, ва шяравалу чув диркIссарив бусансса инсан ттуща Ккуллал райондалий ля­къин къавхьуна. Яла на оьвкуссия лакрал миллатрал буруккинтту цалами кунма бартбигьин муданагу хьхьичIунсса чув Шалласуев Шалласу Рамазаннул арснайн.

[dropcap]В[/dropcap]анал бувсуна ттухь Ар­ттаби Тукъатуллалмур шяравалу диркIсса кIанаяту архну ба­къашиву, яни му бивкIшиву Арттаби тIисса зунттул ухнилу. КIа зунтту цуппагу бур Бярнихи шяраваллил хьхьичI кьиблалул чулий. ЦIувкIрав нанисса ххуллийх хьуну, дурусну на увккунав Арттабиял зунттул бурхIайн. КIа бурхIаяту урувгсса чIумал, лагмара янилун дагьлай дия караматсса дуниял. Чув бурвав туристал, укунсса кIантту ххал буллан къанай? Суннугу, гьаннугу личIи-личIисса урттун тартун дия. ТIутIивгу гьанавми ва сунувми личIисса дия. Амма, цумур тIутIух ургарчагу, гания ябатIин хъанай бакъая: ххуйшиву, ххаллилшиву, кьункьал тIааьншиву.

Ивунав на зунттул яла лахъмур бурхIайн. Амма чувчIав шяравалу диркIни куннасса аьш чIалай дакъая. Гилу архну, зунттул ухнилу, чIалай дия ца чIирисса хIалу. БакIъялавай, ччех къаикIанну, хIурхIа най, увчIра га хIалличIан. ГаничIан иявайсса чIумал, цакуну лахъния къачIалай диркIсса шяраваллил эяллайн бакIрайн агьунав. «Буттай, варив жулла хIалу? Дакъар, ттул душ, хъиривмур бурхIах дуссар жуламур хIалу», — тIисса хавар хIакьри.

Цакуну ттул чурххавун муксса ххаришиву дурххунахха, на ттунна Арттабиял шяравалу ляркъуну тIий, унийва ур­ттувугу щяивкIун, аьтIун ивкIссияв. Ттул иттату нани­сса макьгу, явара, кьурчIисса да­къаяча, нацIусса дия. На ттула лажин, жипливу дишай каршух къалирхьуну, чIаравсса улклул чIапух лирхьуссия. Инсаннал дакIнин багьан къабюхъайсса затру къабикIай. Бюхъай, вай ттул ххару ккалаккийни цаппара, на авдалнан хIисав увну, ттуй хъянгу. Хъяхъияра!
Ца укунсса затгу кIицI буван ччива. Инсан муданагу дуканмуних луглай ур, лякьа дуцIин данмуних. Арцу, арцу тIий «мусил бугълул» хъяврин уллай ур. Амма дунияллий буссар вайннуяр ялттуссагу ишру.

[dropcap]М[/dropcap]у хъана­хъиссар инсаннал Ватан. Шичча бизан бувния махъ, иширах бургарча, шиккун цаягу Арттабиял инсан увкIун акъая. На багъишла итияра, чун биярчагу, дуки-хIачIия дуркуну, консервар­ттал ва шушрал ххиличIлурду ххал шайхха жунна. Шиччалу марцIну, ссувайнува бия.
На махIаттал хъанан икIара, ттул аькьлу-кIулшилуща му зат лаласун къашай. Лаккуя шагьрулийн лавгма махъунай зана хьун къаччисса икIай. Уттигъанну телефондалувух шагьрулий яхъанахъисса ца шяравачунахь усси­яв: «Игьалаган, тIабиаьтрах ябитан ухьхьу шинай», — тIийча, «КъаучIанна на мийн», — тIива.

Ттун шяраваллил тия чулийсса щавщилул мурхьру га лахIзалий ххан бивкIуна Арттабиял ахиратравун лавгсса инсантурал рухIруну. ЧувчIав, тачIав къаккавкссар гайксса ганзсса щавщилул мурхьругу – пялутру кунма, загълунсса бия. Машаллагь! Вайннулми дакIругу дигьаларгхьунссия, цачIана рухI дусса инсан увкIун тIий. Шикку яхьуну дия ятту бакьайсса хъюгума. Бия мадарасса къатрал гьанурдугу, луттирай ванийн «хутор» тIий бухьурчагу. Бия гикку Тукъатуллал чулуха ва мукунма Чакъаллал шяраваллил чулуха нанисса кIива ххуллугу, яхьуну дия ми ххуллурдал лишанну. ТIайлар, ца-ца кIанттай ялату дагьсса лекьлурдал ххуллу зия бувну бия.
Жегъир ххуллийх най унува, ттул ччаннай тIюванжари бихьлахьисса хъалтасса урттулгу буслай бия рухI дусса зат шиккун ччянияцIа гъан къархьушиву. КIицI баннихха дакIния лагавай ливчIсса: даралул дянийх най дия марцIсса щаращал щингу.

Гания гихунай на ЦIувкIуллал неххал неххамачIух хьуну авчуссияв. НеххамачIувсса чар­ттал чIявушиврул, гайннул саргъуншиврул на ца пикрилучIан увцунав: «1944-ку шинал Аухнавун дизан дурсса шяраваллал чартту хъямала къабуллай, ва неххамачIату циван къалавсунавав чартту?» тIисса. Циван къалавсунавав? Циван къаласуви, чIирай бишин хIадурнувасса ччай буну тIий. ДакIнивунгу дурххуна ца хъуннасса пашманшиву…