Заманалул ххаранххичру

[dropcap]Ц[/dropcap]ума-цагу аькьлу-кIулшилул щаращуя щин хIарчIсса, дунияллул тарихрая тIар-хавар бусса инсаннан, щак бакъа, кIулссар аьвзалзаманная шихунмай агьалинал оьрмулул маэшатрал ахIвал хъар хъанай бивкIшиву, цIанасса чIу­малгу хъанай бушиву,аьрщи ишла даврийн, аьрщарая мюнпат ласаврийн. ЦIанасса чIумалгу дунияллийсса чIяруми паччахIлугъирттай каялувшиву дуллалиминнал чулуха хъунмасса ургъил бур аьрщи мюнпат буну ишла даврил чулухунмай.
[dropcap]И[/dropcap]нсаннал оьрмулул тIалав­шиннардал дянив яла агьамшиву думур дур ччатIул щаллушинна душиву. ЧчатIул щаллушинна дувайсса бакIщаращинугу хъанай дур аьрщи. Мунийн бувну аьрщи кьадру-кьиматрай ишла даврил жаваблувмагу, буржлувмагу хъанай ур цува инсан, хъудугьу ухьурчангу, къуллугъчи ухьурчангу, паччахI ухьурчангу.

Укунсса махъру чичин на гьуз учин увунна цIанасса чIумал жула билаятрай аьрщи мюнпат буну ишла даврих ургъил лайкьсса даражалийсса бакъашиврул. Аьрщи ишла даврил чулухуннайсса законну хIукуматрал цикссагу кьамул дурну дунугу, ми законнал хIасиллал дакI ххари дуллай дакъар, чIярусса гектарду гъайчайсса аьрщарал, ишла къадуллай, цIинцI-урттул аьвран татлай личIлай дур.

[dropcap]Н[/dropcap]а ура оьрмулул 82 шин хьу­сса къужа. Вай шиннава 45 шин на харж дурссар агрономнал пишалун. КутIану учин, аьрщи ишла даврицIун бавхIусса мурадру ттул оьтту-ттурчIаву чулу хьуну буссар.
Вай махъсса 10-15 шинал мутталий Аьрасатнал билаятрай аьрщи ишла даврил тагьар хIисавравун ларсукун, къюкIлийн ххалаххив кьутIлай бур, аьрщи щинчIав аьркин дакъасса «хъусну» чIалай.
Ттула буттал шяраваллил – Хъусращиял колхозрал хъунама агрономну зий на дурссар 22 шин. Ца гектардания ссуттил лачIал ласайссия 23-27 центнер, нувщул – 160-240 центнер, лухIи хъюруврал – 13-17, увал, хъалул – 18-20. Бабаюртуллал райондалийсса аьрщарайгу ссуттил лачIал дугьайссия 280-300 гектар.

ЦIанасса чIумал (та чIумалсса колхозрал, цIанасса СПК-лул) райондалул вивсса аьрщарай ххяххиярттал къадугьлай дур царагу гектар. Бабаюртуллал райондалийсса 600-700 гектар арендалий дуллуссар тIий, ссуттил лачIа бугьаврия тIар-хаварвагу бакъар. ХIасил, циняв аьрщив кIура дарну дур ризкьилул лухччайнгу, ххалазаннайнгу. На мукIруну ура укуннасса тагьар райондалул вайми шяраваллавугу душиврийн.
ЧIярусса шиннардий нава къуллугъ буллай, ярилугъ ххуй шаву мурадрайсса чаранну ляхълай, хъунмасса захIмат бивхьу­сса гьартасса Хъусращиял къур лухччинийн кIура баяву ттул дакIнийн цIун хьунну кьутIлай бур. Амма ттуща бан шайсса цичIав бакъар.

[dropcap]А[/dropcap]рнил авлахъ кунма, гьартасса, ттуршамасса бакIлахъия дулайсса, хъунисса складру увал, хъалул, лачIал, сусул, хъюруврал ва нувщул буцIин буллай бивкIсса Хъусращиял къур бачIва-кIачIану личIлай бур. Хъуру къалмул дугьаву заралданунсса давуну хъанай дур тIий, къалмул дургьусса царагу хъу къурув ххал къахъанай вай цикссагу шиннур.
На шикку аьй-бювкьу дан кьасттирай акъара СПК-лул правлениялий ягу цачIара хъуру дусса инсантурай. Аьлттан чIалай бур, машлул экономикалул хIасул дурсса ххаран­ххичирттал хIасиллу оьрмулуву ялун личлай душиву, цанна заралданунсса даву дуллан щинчIав къаччай бушиву. Шикку хIасул хъанахъисса суал ца бур: «ТанинцIакулли ва макьан укун дикIантIисса?» — тIутIисса.

Нава ялапар хъанахъи­сса къатри шяраваллил зума-къи­рагърай, къурних я битан къулайшиву дусса кIанай дуну тIийгу, на мудан уруглан икIара нава цикссагу шиннардий «ччаннах ккуччу бувсса» къурдах: «Оьллаарних», «МетIяллих», «Уххаарних», «Чачаваллих», «Михьхьуваллих» ва цайминнух, къурдарав дугьлай бивкIсса ххяххияртту дакIнийн дичлай, давриву хьунадакьлай диркIсса ххуйшивуртталгу, къаххуйшивуртталгу хIисав-сан дуллай. Та чIумалсса ва цIанасса чIумалсса аьрщи ишла даврил тагьар цачIу дирхьукун, дакI дуцIлан дикIай пашмансса асардал.

Аьрщи ишла даврицIун бав­хIусса масъаларттал куртI­нивун ухларчан, ихтилат хьун най бур щаллусса рагъан чичинуксса. Мунийн бувну на ттула дакIниву салкьи хьуцири асарду ялун личин буван ччай ура Хъусращиял къурнихасса, зума хIисаврайсса, назмурдал хху­ттардийну.