Шаэрнал гъайувкусса «хъуруннал маршри»

КIуруххъал ХIасан дакIнийн утлай

1930-ку шиннардий Да­гъусттаннайн увкIсса хъуна­сса аьлимчу, оьруснал академик Николай Вавилов карамат увну ивкIссар зунттавусса лахIунттай дурсса хъуруннал. Циван учирча, гай хъуру дувангу, гичча бакIлахъия дучIан дувангу хъинну захIмат бивхьуну бакъа къахъанай бивкIун тIий.Га даву ганал хIисав дурну диркIссар Виричушиврун.

[dropcap]Т[/dropcap]тула хIакьинусса ихтилат на бахIлай ура хьхьичI жула дянивату лавгсса лак­рал цIанихсса шаэр ХIасан КIуруховлул кьадардануцIун. ХIасаннулгу гъайувкуссар цалами хъуруннал маршри. Шаэртал бикIай Александр Дюмал романнал ганзшиврийсса лу­ттирду итабакьлакьиссагу, ца-кIива шеърилийну буккултрал дакIру гьулусан дуллали­ссагу. Вай кIилчинми шаэртурава­сса ия ХIасан. Шеъри чичинна тIий чичин къашайссар тIар, га дакIнилли тIар чичайсса. Шаэртал чIявусса къабикIайссар. Вайннащал дус хьун кIул хьун ччимирив чIявусса бикIай. Амма, ганал «дунияллул» тIалавшиннарду биттур дуван къахъанан бикIайхту, арх буцай. ХIасаннул шеърирду ккалаккиминнан хIисав хьуссар гайннул тIимур, ккаккан дуллалимур бакIравун духханшиврул, ккалаккиманан чан-кьанссарагу шаэрначIан гъан­сса кIулшивугу дикIан багьлай бушиву. Ялагу учай: «Шеърирдал мяъна дурчIин къадайссар (комментарий)», — куну.

Оьруснал хъунасса шаэр Борис Пастернаклул цува шеъриятрал ххуллийн уклакинива буссар «шавхьсса» шеърирду чивчуну. Жула шаэрналгу цалчинмур шеъри чивчусса чIумал чIалан бивкIуна ва цала «маршлуйсса хъу» гъайтIий айихьлай ушиву.Ттун махIатталгума бизлан бикIайва, укун «бунияласса» шеърирду чичин бюхъайсса шаэрнан ссан аьркинну бивкIссар Москавливсса Литературалул институтгу буккин тIий. На ХIасаннухьхьун мукунсса суал буллусса чIумал, мунал увкуна: «Литературалул институтраву шеърирду чичин лахьхьин къабайссарча, гай цукун къачичин аьркинссарив лахьхьин байссар», — куну.

Литература ахттар дуллалисса инсантал чичлай бур инсаннал кьаландалула дук­лакимур, ци чулий пикри барчагу, га цува яхъанахъи­сса кIанттурдацIун дархIуну дикIайшиву. ХIасаннулмур творчествагу дархIуну дур Лакку билаятрацIун, кIанил тIабиаьтрацIун, тарихрацIун, инсантурацIун, къатта-къушлицIун. КIицI дурмуния чичлачимургу ванал хъинну лахъсса шеъриятрал лахIунттуйн гьаз бувну бур. Амма шеърият – му, лагмаминнан тIааьнмур бакъагу, инсаннал дакIнил жагь-жигьшивурттая бусласиссагу ишри. Учин мукъун, жагь-жигь къашайсса инсанния дунияллийвагу къаикIайхьунссар. Шеъриятрал дуниял – му му­къурттийну бувчIин буван бю­хъайсса дуниял дакъар. Улу жунма кIулну бур ахирзаман ва алжан цукунсса бикIанссарив. Амма уттигу инсаннаща кIул буван бювхъуну бакъар, шеъри хьуннав, художествалул зумунусса цайми чичрурду хьуннав, чув цукун хIасул шайссарив.

КIуруххъал ХIасаннулмур шеъриятрал дуниялгу дия караматсса, кьюлтIсса, философиялул пикрирдавун хъап тIисса. На вих хъанан икIара тачIав шеъри, хавар чичин къашайшиву чанссавагу Аллагьнал пагьму къабуллу­сса инсаннаща. КIуруххъал ХIасаннул цанма буллусса пагьмулул хъаттирдай чивчуссар чIявуми шеърирду. Ванищала архIал дия ванал хасиятраву курчIилшивугу. Цувагу мукIруну икIайва му мукун бушиврийн. Ва курчIилшиву, щяйтIан кунна, ванал хъачIрай щядикIлай лирчIссар, жучIанма къабивнува ливчIccар ванал чIявусса пикрирду. Амма ванал кьаландалула бувкмур яхьунтIиссар лак­рал миллатрал шеъриятрал тарихраву.

ХI. ХIусайнов