Лакку маз: аьламатру ва эмаратру

[dropcap]Г[/dropcap]ъалгъалул чIурду: зумух ласаврил ва чичаврил масъалартту 

Инсаннал мазрал материяну, му бушиву чIалачIи дуллалисса мунил «яннану» хъанахъиссар чIурду: бусласиманал зумух ласласисса, вичIи дирхьуманан баллалисса.

Дайдихьу №12,13
Циксса чIурду инсаннаща зумух ласун бюхълай бунугу, циксса мунаща лаласун бюхълай бунугу, маз ишла бавриву агьамшиву дусса чIурду хъинну чIявусса къабикIайссар. ЧIявуми мазурдиву миннул аьдад 50-60-лунния лирчу­сса къадикIайссар. Миннул хъунмур функциягу – махъру ва мяъна ду­сса мукъул бутIри (морфемартту) кувнния кув личIи бан бюхъавур. Мукунсса чIурдайн лингвистикалуву (мазурдиясса элму) фонемартту учайссар. Ми фонемартту ххал бигьайссар фонетикалуву.

Лакку мазравусса сайки циняв фонемартту най бунава тIай­лану личIи бувну бур ХIХ-мур аьсрулул 60-ку шиннардий­ра чирчусса П.К.Услардул «Лакс­кий язык» тIисса давриву (Услар П.К.Этнография Кав­каза. Язы­­­­кознание. Лакский язык.–Тби­лиси,1890). Ванал хъирив фонетика ххал дир­гьуну дур Л.И.Жир­ковлул (1953), Б.К. Ги­ги­ней­шви­лил (1963) Г.Б. Муркъилинскийл (1971) давурттаву. Лакку мазрал фонетикалиясса мяълуматру дур Н.С. Трубецкойлул (1960), С.В.Код­за­совлул (1990) давурттавугу, хасну фонетикалиясса (цайми мазругу цачIу бивхьуну) давуртту чирчуну дур Аь.Ш.АькIиевлул, Г.Г.Бур­жуновлул ва цайминнал.

Ва макьала учительтуран кумаг­рансса духьувкун, на элмулувун куртI къахъананна, бусанна чара бакъа кIулну бикIан аьркинмуния, фонетикалуцIун дархIусса чичрулул кьанунная (орфографиялия) ва мукъурттивусса чIурду зумух ласаврицIун дархIусса захIматшивурттая.

Мазрал ца яла агьаммур функция – дунияллиясса ва жяматраясса кIулшивуртту цIакь даву, ми ялун нанисса никирачIангу диян давур. Му даву бигьа хьуссар, чичру лярхъукун. Цавай халкьунначIа чичру лярхъуну цимигу азардахъул шинну хьуну дур, цавай мазру тIурча дурагу цала чичру да­къасса бур. ЖучIанна дирсса лакку мазрайсса чичру дархIуну дур ислам кьамул даврицIун ва цIакь шаврицIун. Дагъусттан миллатирттал цала мазрай чичру дан ишла буллан бивкIун бур аьрабнал алфавит, муниву цаппара дахханашивурттугу дурну (аьжам).

Му яхьуну бур 1928-ку шинайнин. Яла, совет хIукумат дирхьуну махъ, ишла дуллан бивкIун бур латIин чичру, ацIра шинава (1938 ш.) бувкIун бур оьрус чичрулийн. Кириллица (оьрус алфавит) лакку мазрацIун бакьин байни, цаппара оьрус мазраву бакъасса чIурду ккаккан баншиврул ляхъан бувну бур кIи-кIира лишандалия сакин дурсса хIарпру, бур бувагу ккаккан къабувсса чIурду (масала, мурччал чIурду кв, кIв, ччв ва ц.), цава-ца чIу ккаккан бан ишла дурну дур личIи-личIисса хIарпру (масала, цава-ца чIу [аь] ккаккан бувну бур шанма журалий: аьш, мяр, хIан). Мунияту аьркинну дур чивчумур зумух ласаврил кьараллугу (орфоэпиялул кьяйдарду), махъру тIайлану чичаврил кьараллугу (орфографиялул кьяйдарду) мяълумсса, цалийн дуркIсса дикIан. Орфоэпия бувагу ххал бивгьуну бакъар, литератур мазраву орфоэпиялул правилартту дакъар, гъалгъалуву тIурча, лугъат­ру ялтту буклай бур. Цаппара мисаллу: лаккрал (лугъ.) – лакрал (лит.), шикка (лугъ.) – шичча (лит.), бихьин (лугъ.) – бишин (лит.) ва ц.

Яла къулаймур алфавитран ккаллиссар гьарца фонемалун так ца цинна хасъсса хIарп дусса алфавит. Амма мукунсса алфавитру бусса мазру чIявусса бакъассар. Гъалгъалул маз чIумуцIун бавхIуну баххана хъанахъиссар, чичрулул маз тIурча, ччя-ччяни баххана къашайссар, муниву чIявуну мазрал бух хьумур жура яшайссар. Муниятур Аь. Къаяевлул маз ХIХ-мур аьсрулий ишлану бивкIмур мазраха лавхьхьусса.

Мукун чичру ва зумух ласаву хъинну цанния ца арх хьусса маз бур ингилис маз. Чичру цIуну ляхъан дуллалийни, муниха зузиминнахьхьун пурсат бириллалиссар му чичру бюхъай­ссаксса къулайсса, камилсса дан. Амма оьрус мазрал алфавитрал къалиправа буккан къабюхъла­хъисса тагьар духьувкун, цала чичру къадиркIсса, аьжам ишлану бивкIсса миллатирттал мазурдил чичрурду къулайсса къархьуссар. Муниятур лакку мазрал чичрулувугу кIай ялув кIицI ларгсса нукьсаншивуртту дусса.
1. Лакку мазравусса чIурду ва алфавитравусса миннул хIарпру
1.1.Аьчух чIурду (гласный чIурду)

Лакку мазравусса гьануми ­аьчух чIурдуну хъанай бур [а], [и], [у]. Амма миннул буссар цаппара цаймигу журарду.
Лакку мазравусса [а], хаснува аслийсса лакку мукъурттивумур, буссар [е]- лучIан гъансса, лавкьусса, оьрус мазравусса ударение дакъамур [а]-луха лавхьхьусса: лас, мас, дакI, накI, жарт, ратI, чани … Амма кьакьарттул чIурду [гъ, х, хх, хъ, къ, кь] буми мукъур­ттиву [а] гьартасса буссар, ударение думур оьрус чIуниха лавхьхьусса: гъансса, магъ, хах, ххан, лах, хъан, къат, кьан… ТIивтIумур [а] фонема хIисаврай хьуна бакьайссар цайми бавщу чIурдащалгу (согласныйрдащал), чIявуну цайми мазурдива бувкIсса мукъурттиву. Ми кIивагу [а]- рдаща мукъул мяъна личIи дан шайссар: сан (самул ххункI) – сан бакъасса, лак чансса бур – лак дуккан… Укунсса чутру чансса бунугу, вай кIивагу [а] фонемартту бушиву чIалай бур.

Амма вай чичрулуву личIи бансса тагьар дакъар, цара-ца хIарпирайну ккаккан байсса бунутIий. Мунияту лабикIан ва лаласун тIисса му­къурттивусса морфема ла- личIи-личIину зумух ласайшиву лакку маз кIулшиврул ца лишан хъанай дур, къакIулминнан лахьхьин байнигу ва зат хIисавравун ласун аьркинну бур.
ЧIурду [и], [у] зумух ласавриву лакку мазраву захIматшиву да­къар: микI, мурлу, сси, ссу …

Кьакьарттул (фарингалсса) аьчух чIурду. Вай шанмагу гьануми чIурдал буссар кьакьари къума бувну ляхъайсса журардугу [аь], [иь], [уь]. Вай чIурду кIюла хьуну, оьрус мазраву согласныйрдал хъиривсса я, е, ё, ю хIарпирдайну ккаккан байсса чIурдаха лахьлан бикIайссар (мясо — мяр, лес -лекьан, мёд – ххявххун [ххоьуххуьн], бюст – бюрх), яргсса кьакьарттул ранг дунугу. Лакку мазрал графикалуву (хIарпру сияхIравун ласаву) ва орфографиялувусса яла хъуними захIматшивурттугу вай кьакьар­ттул аьчух чIурду бусса махъру чичаврицIун дархIуну дур. Вай шанмагу чIу шанма журалий чичлан ккаккан бувну бур:
1) мукъул бакIрай ягу слограл бакIрай бухьурча, хIарпру аь, э, оь дирхьуну: аьш, тIабиаьт; эн [иьн], маэшат [маьиьшат], оьсса ­[уьсса], маоь [маьуь];
2) бавщу чIунил хъирив хIарпру я, е, ю дирхьуну: бярч [баьрч], нех [ниьх], бюкь [буькь];
3) хьхьичI ягу хъирив хIарп хI дусса мукъурттиву кьакьарттул ­аьчух чIурду ккаккан бан ишла дай­ссар «марцIми» чIурдал хIарпру а, и, у: хIал, ахIвал; хIилла, лухIисса; хIучча, мухIлу – вай мукъурттивусса циняв аьчух чIуду зумух ласайссар кьакьарттул чIурду [аь], [иь], [уь] кунма.

Кьакьарттул чIу гьанулуву бу­сса мукъурттиву миннул хьхьичIми ва хъиривми слогирттавусса чIур­дугу кьакьарттул журалийн лагайссар, хаснува бавщу чIурдугу кьакьарттулми бухьурча ([гъ, х, хх, хъ, къ, кь]). Му тагьарданийн фарангальный сингармонизм учай­ссар. Амма цаппара чIурдал му иш бацIан бувну, цаярва гихунмай аьчух чIурду баххана хьун къабитайссар; масала, [сс, ц, цц, цI] ва цаппара цаймигу чIурдан кьакьарттулми аьчух чIурду «къа­ххирассар», цала слогирттавун ми итакъабакьайссар: някIсса, къяцIа, кьяца ва ц. ЧIявумур чIумал кьакьарттул лишан мукъувух «экьи най» дунутIий, мяйжаннугу кьакьарттул чIурдайн кIура баяврил кьяйдардугу мяълумсса дакъатIий, жула орфографиялуву цIакь дурну дур му иширацIун дархIусса ца кьяйда: кьакьарттул аьчух чIунил хIарпру (аь, оь, э, я, ю, е) так му­къул цалчинмур слограву ишла даван, хIарп хI думи мукъурттиву ми аьчух чIурдал хIарпру дурагу ишла къадаван: кьянкьасса, лекьан, къюркъу; архIал, лухIисса, леххан ва ц. (личIи дурну дуссар кьакьарттул чIурдал хIарпру).

Гьамин, кьакьарттул аьчух чIурду чичрулийну ккаккан бавриву ца мяълумсса хIучча ба­къарча, икьралданий ляхъан дурсса кьяйдарду (условный принцип) дур. Мунияту вай кьяйдардацIун къабавкьусса, ва ххуллува буклакисса кIанттурдугу хьуна бакьлай бур. Масала, хIарпру э, е, ю, я так цалчинмур слограву дакъасса, цайми слогирттавугу ишла хъанай дур, аьчух чIурдал хъирив: маоь, даэ, маэшат, тIабиаьт; 2) вай хIарпру ишла хъанай дур сакин дурсса цIардавугу, ччарча аьчух чIунил, ччарча бавщу чIунил хъирив: Аьли­оьмар, МахIаммадаьли (дюхъ дакъасса чичру); 3) е, ю, я, оьрус мазраву кунна, мукъул бакIрай ва аьчух чIунил хъирив ишла хъанай дур кIива чIу ккаккан бангу [йа, йу, йи]: яру, баян, юргъа, буюр, каен; ялунссаннун я-луща цаппара му­къурттиву бюхълай бур [йаь] кка­ккан бангу: ятIулсса [йаьтIуьлсса], янхь [йаьнхь]; хъирив в бухьурча, ванил ккаккан буллай бур о-лучIан гъансса марцIмур ва кьакьарттулмур чIугу: явш [йоуш] «тмин», явш [йоьуш] икIан «прищуриться»; хъирив й бухьурча, вара хIарпирал ккаккан буллай бур [йэ] ( яй [йей] «урттул жура», баяй ).

Вай хIарпирдай «бигарду» гьарзасса бур, мунияту махъру тIай­лану зумух ласуншиврул транскрип­ция дуллан аьркинну бур, маз къа­кIулминнан ми чIурду тIайлану кка­лангу лахьхьин буллан багьлай бур.
Хъиннура захIматри хIарп хI думур мукъурттицIун дархIусса кьяйдардугу. Цивппа фонемартту [гь] ва [хI] цанничIан гъансса бур, так [хI] бур [гь]-луяр куртIну ляхъай­сса. Кьакьарттул аьчух чIурдащал [гь] лахьлай бур [хI]-луха: байгьин – бахIин [баьгьиьн]. ХIарп хI дусса мукъурттиву кьакьарттул аьчух чIурдал хIарпру ишла дан къабучIиссар тIисса кьяйда хъинну къулай дакъасса, гъалатIру хьун буллалисса дур, хаснува ми чIурду цалчинмур слогравува баллай бу­сса чIумал: архIал, бархI, мухIлу. Вай махъру баллалисса куццуй чичларча (аьрхIал, бярхI, мюхIлу), яни гьанумур кьяйда (цалчинмур слограцIун дархIумур) ишла дурну, гьай-гьай, гъалатIру чан хьунссия. Цуппа хI букьанва бан аьркинссар тIисса маслихIатгу буссия, амма ва щала бакьлай бакъар, ва фонема хъинну ишласса, хаснува аьраб мазрава бувкIсса мукъурттиву чIявуну хьунабакьайсса бунутIий.

Кьакьарттул аьчух чIурдаву яла ишламур бур [аь], мунил хъирив, мунияр чанну ишлану бур [уь], хъиннува чанну хьунабакьлай бур [иь], цуппагу чIявумур чIумал аьраб мазравассса мукъурттиву ягу кьакьарттул бавщу чIурду буминнуву: элму, маэшат, эшкьи ва ц. Лакку мукъурттиву му чанну ишлану бур, ми мукъурттиву хьхьичIва бивкIсса [хI] бакъа хьусса кунмасса тагьар дур, масала, эн (бурги: хIинча), энчI (бюхъай лугъатраву хIинчI бикIан). Мукъул бакIраймур э [иь] гъалгъалуву марцIмур [и] -лийн кIура баллалисса тагьар чIалай дур, масала, Эса [исаь], эшкьи [ишкьиь].

Амма кьакьарттулми ва марцI­ми аьчух чIурду мяйжансса фонемартту бушиву чIалай бур, миннуйну мяъна личIи хъанахъисса махъру цачIу бивхьукун: макь – мякь, накI – някI(лаган), лиххан – леххан, хъу – хъю, букьан – бюкьан ва ц.
Лахъими ва кутIами аьчух чIурду. Лакку мазраву фонемарттал мяъналий ишла хъанай бур аьчух чIурдал лахъими ва кутIами журардугу: махъ (сущ.) – ма`хъ (нареч.), та (нареч.) – та ` (цIанинкI.), аькьлу – аь`кьил, парачи – бакIчи`, мурлу – тасирлу` ва ц. Хъиннува элмулувун мюрш къабикIлай, ши­кку кIицI банна лахъими чIурдал тIабиаьт личIи-личIисса душиву: ми бушиву чил мазурдивасса мукъурттиву бусса куццуй яхьусса (Наби, аьшукь, илчи…), буссар хъирив бивкIсса чIу бакъа хьунутIий лахъи бувксса (чича уча > чича`ча), бусса хъиривмур чIунил лахъи буллалисса (тIи`й, кьатIу в). Лакку мазравусса [и] лахъину зумух ласайссар, хъирив й бусса чIумал, [у] лахъи буккайссар, хъири в бусса чIумал.

Чичрулуву аьчух чIунил ла­хъишиву ккаккан дансса хIарпру дакъассар, мунияту му масъала орфоэпиялийн (тIайлану чIурду зумух ласаврийн) багьлагьиссар. Лахъими [и]-лул ва [у]-лул хъирив хIарпру й ва в чичаву бавхIуну буссар морфологиялуцIунгу: ми морфемарттуну хъанай бухьурча, чара бакъа чичин аьркинссар, морфемарттуну бакъаний чичаву ца ххуттавун дагьсса дакъар. Масала, тIий, цIий (деепричастиелул суффиксру), чарий, чарийн (кIанттул падежрал аффиксру), бувкIун, бувну (классрал аффикс), ялув, кьатIув (кIанттул падежрал падежрал аффикс). ХI.Муркъелинскийл орфографиялул словардануву, масала, ххулу, хъюру, хъирив в бакъа чивчуну бур, Э.Абдуллаевлул словардануву (2005) миннул хъирив в бур: ххулув, хъюрув, чIалув ва ц. Лахъисса [и] бур цIанинкIанаймуниву ( ми оьрчIру) ва суффиксраву (кIя­ла­ми), амма ванил лахъишиву кка­ккан дан й ишла бувну бакъар, мунияту кказит-журналлай бивщумуниву чIявусса орфографиялул гъалатIругу хьуна бакьлай бур. ЧIявусса гъалатIру бикIай личIисса, рязисса тIисса мукъурттивугу, миннувусса лахъи [и]-лул хъирив й бишин къабучIи бувнутIий.
Цинявппа ялув кIицI лавгсса аьчух чIурду фонемарттуну ккалли барча, лакку мазраву 12 аьчух фонема буссар учин хъанай бур (гьартамур [а]-гу хIисавну).

Цайми мазурдивусса [э] -луха ва [о]-луха лавхьхьусса чIурду (ляхмур кьюкьлул чIурду) лакку мазраву аслийсса мукъурттиву ба­къар. Амма миннуха лавхьхьусса чIурдайн кIура баллай бур [а], хъирив й, в бусса чIумал: чичлай [чичлей], ласав [ласоу]. Вай цайнува цивппасса бакъатIий, хъиривмур чIунил баххана байсса бунутIий, фонемарттан ккалли къабайссар. Чичрулуву укунсса мукъурттиву фонематический принцип ишла хъанахъиссар (цава-ца фонема цакуцну чичаву).

Вайми аьчух чIурдал – [и]-лул ва [у]-лул хъирив кIайва й ва в бу­сса чIумалгу аьчух чIурду баххана шайссар, хаснува гужну – лугъатирттаву. Масала, литератур мазраву [у]-лул хъиривсса й так кутIану, къюкIну баллай бур (хъатIуй), цаппара лугъатирттаву [у] [и]-лийн кIура баллай бур (хъатIий – гьунчI., ккул.). Аьчух чIу [и] в -лул хьхьичI буний, ванияту дифтонг [иу] хъанай бур, гъумучиял лугъатраву [у]-луха (оьрус мазравусса ю) лавхьхьусса чIу хъанай бур (кIуллив), цайми лугъатирттаву (ккул-хъуср., гьунчI.) в [й]-лийн кIура бавну, хьхьичIмур чIу лахъи хъанай бур (кIуллий). Мукунни ккуллал лугъат­раву Московлий, Гъуний хъана­хъисса.
Вана укунсса дур лакку мазраву аьчух чIурдал системагу, му орфографиялуву ва орфоэпиялуву ишла шаврил тагьаргу.
Бавщу чIурдал система ххал дигьинну хъиривмур ихтилатраву.

Роза Эльдарова,
филологиялул элмурдал
кандидат, доцент