Абубакар ва Абакар

Жям буллай учин, я Бакар тIисса цIанищалсса оьрчIал ппу, ягу «варанттул оьрчIая хьусса бутта» тIисса мяъналущал Абу Бакр тIисса цIанил дахIаву дакъашиврий утти щилчIав щак къаливчIссар.

[dropcap]М[/dropcap]яйжаннугу, Эса Халидовичлул тIийкун, ва аьрабначIа ччянияцIара диркIсса цIа дур. Амма, ттун чIалачIиссаксса, ва цIа идавсил (с.аь.с) вихшала­сса дус ва асхIаб Аьбдуллагь ибн Оьсманнун (р.А.аь.) цалчин дирзсса, ваная дайдирхьусса, хьхьичIунмаймур тарихраву къахьунадакьайсса цIа дур. Мяъналувусса ссигълун жавабрахгу шикку луглан аьркинну бур. ТIайласса мяъналучIансса ххуллу марцI баншиврул хIисавравун ласун багьлай бур ва цIа «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий дирзсса дикIан къабюхъайшиву. Циван? ХьхьичIма «Бакр» ухьурчан, хъиривма «Сани» («кIилчинма») икIан бюхъайссар. Амма ца цалашиврий (цалчинма икIу, кIилчинма икIу) пахрулийсса, гама цала акъашиврий мукIрусса буттахъул къабикIайссар, ваниятур «хьхьичIоьрчIал ппу» тIисса мяъналий «Абу Бакар» тIиссагу, «кIилчинманал ппу» тIисса мяъналий «Абу Сани» тIиссагу цIарду къадиркIсса, уттигу дакъасса.
[dropcap]Т[/dropcap]уну увагу щил ппур ивкIсса ва цIа хьхьичIра-хьхьичI дизан лайкь хьусса Аьбдуллагь ибн Оьсман, цувгу яла махъ, идавсил (с.аь.с.) ссавруннайнсса ссапар – МихIраж баву мяйжаншиврий барашинна даврихлу ас-Сиддикь («ТIайлама») тIисса хIурматсса цIанин лайкь хьусса?! Гьай-гьай, га ивкIссар идавсил (с.аь.с.) щарссанил Аьйшал (р.А.аь.) ппу. «Бакр» тIисса мукъул чIярусса мяънардавух (варанттул оьрчI, чIавасса варани; ччясса кIюрх; хьхьичIоьрчI (первенец), цалчинсса оьрчI; цалчинсса хъарас щаву дуссар «душшиву» (девственность, целомудрие) тIисса мяънагу (Ургу. Х.К.Баранов. Арабско-русский словарь. М. 1962 с.99). КIулсса куццуй, идавсил (с.аь.с.) циняв хъами, ца Аьйша (р.А.аь.) личIаннин, бивкIссар щахъами, душну щар хьусса так ца Аьйшар (р.А.аь.). Абу Бакар – «душну щар хьумунил ппу» («отец девственницы», «отец целомудрия»). Вана ва гьарцаннан кIулсса ишри Абу Бакар (жучIара дахханану чирчусса Абубакар) тIисса цIанил мяъналуву бусса.
Укунсса бур цалчинми бусурмантуравасса цаннал, мукьа аслахIсса халипанава («хулафа ар-рашидун») цалчинманал, идавсил (с.аь.с.) щарнил буттал Аьбдуллагь ибн Оьсман ас-Сиддикь Абу Бакардул (р.А.аь. – разий Аллагьу аьнгьу) цIанил тарих.
[dropcap]У[/dropcap]тти буруганну Абакар тIисса цIанилмур тарихрах.
ХьхьичIуннай кIицI ларгсса макьалалий Эса Халидович буслай ур «Абубакар» тIисса цIа даххана хьуну, «Абакар» тIисса цIа хьушиву, цурдагу жучIара, Дагъус­ттаннай хьушиву. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал, гъалгъалуву зумух ласайни, мукъувусса шанма мурччалми чIурду «-б-» (А-буб-акар) кIункIу хьуну, ца «-б-» чIунийн лавгссар, яъни «Абубакар» баххана хьуну, «Абакар» тIий зумух ласайсса бивкIссар», — тIий ур профессор. Мяйжаннугу, укунсса кIункIу шаву (стяжение) мазраву хъанахъиссар, хаснува хьхьарасса позициялуву. Аьраб чичрулуву «Абу Бакр» тIисса цIа цачIун ларчIун чичин къашай­ссар, базулувусса чIурдугу (слогру «-бУ», «бА-») лахъиссар, гьамин, ва цIакьсса позицияр, кIива чIу кIункIу хьуну, цаннийн кIура баянсса шартIру чичрулуву дакъа­ссар. Учиннуча, чичрулуву ва дахханашиву хьун къабюхъайссия.
Утти къулагъас дара аьлим­чунал дурсса чIуручIаврах. «ЧIявуминнал, хаснува аьраб мазрая хавар бакъаминнал…». ­«Аьраб мазрая хавар бакъаминнал», яъни буккин-чичин къакIулсса, махъру так гъалгъалуву ишла буллалисса аьвамсса халкьуннал зумух ласавривур дахханашиву хьусса. Зумух ласайсса куццуй чигу-чичлай, вания хьу­ссар «цIусса», «Абакар» тIисса цIа. Гьамин, ванийн бувнур цачIара аьрабначIа, ягинну нанисса мазрал процессру бусса кIанайра къархьуну, кIицI ларгсса дахханашиву жучIара, Дагъусттаннай, хьусса. Ва цIа, Дагъусттаннай дакъа, цайми миллатирттачIа хьунагу къадакьайссар.
Ва бакъасса, бухьунссар цаймигу ххуллурду «Абакар» тIисса цIа хIасул хьун бюхъай­сса. Амма Эса Халидовичлул бувсмур версия, ттул пикрилий, агьаммурну ккаллиссар, цанчирча хIакьинусса кьинигума пIякь бивкIун чIалай бур жучIава, хаснува лакрачIа, мазраву хъана­хъисса ишру «мазрая хавар ба­къаминнал» биялалулу бушиву.

[dropcap]Б[/dropcap]усанна гайми версиярдая. 1). Дагъусттаннал мазур­ди­ву хьунабакьайссар чил мазур­дива дуркIсса цIардал хьхьичIун тIивтIу чIу ххи бувсса кIанттурду. масала, Рустам – Арустам, РайхIанат – ИрайхIанат ва цаймигу. Бюхъайссар «Абакар» тIисса цIагу «Бакар» (Бекир, Букар) тIисса цIанил хьхьичIун тIивтIу чIу «а» ххи баврийну хьуну дикIангу.
2). Дагъусттаннал халкьунна­чIа дуссар, мюрщи оьрчIру ххира буллай, лагунтту дуллай, чIяру аьдатрай цIа учаву ягу лащан бавуртту. Масала, ссавруннай ца-ца бунувагу, чIивитIуйн «ттул Баргъру, ттул Барзру!» учаву, «ттул чанихъул, ттул ххирахъул» учаву. Укунна хIасул шайссар цIардугу. Агъалар (агъатал), Ханлар (хантал), Дагълар (зунттурду), АсхIаб (дустал, сахIибтал). ЛакрачIа дур ЧIиви тIиссаннищал архIал Мюрщи тIисса цIагу. Ва кьяйдалий бюхъайссар «Абкар» (хьхьичI­оьрчIру) тIисса цIа хьуну дикIангу, вания – «Абакар».
3). Дагъусттаннал цIардаву чил мазурдивасса махъру (цIар­дугу) баххана шайссар гивусса чIурду баххана шаврийну (метатеза). оьмру – оьрму, ришхант – рихшант, Ибрагьим – Ирбагьин, Марьям – Майрам, Амир – Амри, Шагьмардан – Шагьимандар ва ц. Бюхъайссар «Акбар» тIисса цIанивугу вай ишру хьуну («Абкар»), лавкьу чIурдал дянивун тIивтIу чIу ххи бувну, «Абакар» тIисса цIа хьуну дикIангу.
4). Дагъусттаннал цIарду хIасул шаврил ца ххуллу буссар гайннал касму-сянат ккаккан дайсса махъру цIардайн кIура даллалисса. Усттар, Удаман, Гьарайзу, Аьлим, Хавча, Ттупчи. Абакар тIисса цIагу бюхъайссар «ссяткар» тIисса мукъул журалий хьусса рахIурду буруххай дарзинайн чайсса сянат-махъ бикIан. «аба» – арантурал рахIу, «-кар» – «сянат, касму» тIисса мяъналий­сса махъру сакин бай суффикс.
Утти цIуххин бюхъай, аьраб мукъурттил гьанулийсса махъ ляличIину Дагъусттаннай циван хьун бюхъайссар куну. Яъни, циванни Дагъусттаннал аьрщарай ххярхсса аьраб гьаннарал бакIлахъия? Цалчин, дагъусттан мазурдиву кIанттул миллатирттал мазурдийсса инсантурал цIарду хъинну чанссар. (Цайми мазурдивугу тагьар сайки укунна­ссар – оьрус мазравусса цIардугу чIяруми грек, латин ва цайми мазурдива дуркIссар, хIатта яла машгьурмур «Иван» тIисса цIагума оьрус цIа дакъархха!). Аьдатравун багьсса ишри чулий цIардугума чил мазурдий дизаву. Вана укун цIуну ляхъан дуллалимургу чил мазрал гьанулий дурну дур. КIилчин, цайми машрикь миллатирттах бурувгун, Дагъус­ттаннай аьраб маз кIулшиврул даража хъинну лавайсса бивкIссар. Мюрш миллатирттал ляхсса арардаву аьмсса гъалгъалул мазну аьраб маз къабивкIхьурчангу, чичрулул маз хIисаврай, иширал чагъардал (делопроизводство), кувннал кувнначIан рисаларду (послания) чичлачисса мазну (переписка), адабиятрал ва элмулул мазну бивкIссар аьраб маз. Маз лахьхьавугу диркIссар чичрулийнусса (тюрк маз кунма гъалгъалийну лахьхьинсса шартIру къадиркIссар). Чичрулул аьраб мазгу Дагъусттаннай Кьуръандалул мазри бивкIсса. Ва тагьар хIисав хьунур хъунасса аьлимчу-востоковед И.Ю.Крачковский (1883–1951ш.ш.) пахрулий ивкI­сса Дагъусттаннаясса цалва учениктуран «классический аьраб маз» кIулшиврий. Укунсса тагьар цайми аьжам миллатирттачIа (къааьраб миллатирттачIа) къа­диркIссар. Дагъусттаннал мазурдивун хIадурнувасса аьраб махъру бучIаврицIун, аьраб мукъурттил гьанулий ва махъру хIасул шай кьяйдардай шиккувагу хъанай бивкIссар цIусса махъру. Ванияту жучIара чIяруссар аьраб мазрай мяъна дусса, амма цачIара аьрабначIа инсантуран дизай­сса цIардуну къаишласса «аьраб-дагъусттан» цIарду. Вана укун­ссар «Абакар» тIисса цIагу. Ва цIа цурдагу, чIяруну къатIайлану «Абубакар» тIисса цIанил кутIа журану (вариантну) ишла дулларчагу, цийнура цурдасса цIар. ХьхьичIуннай кIицI ларгсса цалла макьалалий Казбек Микаиловлул чивчуну бия, ай, машгьурсса Дагъусттаннал халкьуннал чичу АхIмадхан Абу-Бакардул фамилия укун чирчуссагу, тIайласса цIа даххана хьуну, къатIайлану «Абакаров» тIий цIакь хьусса гъалатI тIайла бацIан баву мурадрайри, куну. Вагу хIакьмуния архсса хаварди. «Абу-Бакар» – чичу, драматург, киносценарист Абакаров АхIмадхан Абакаровичлул (1931 – 1991ш.ш.) тухумрай къадиркIсса цIар, ванал цалла язи дургьусса псевдонимри.