Оьрус учительницал бюхттулсса цIа

[dropcap]У[/dropcap]чительнал цIа жула халкьун­начIа мудангу хIурматрай дикIай. Диндалул аьлимталгума кIулшивурттал хъирив дунияллул зуманив Китайнавунгу гьан лайкьссар тIий бур. ХIакьину ччя-ччяни баяй, ай, дуккаврил сий дакъар, оьрчIру лахьлай бакъар, учительтал хьхьарасса бур, хIукуматрачIа учительнал хIурмат бакъар тIий.

Му бувагу къатIайлар учин къахьунссар. Амма, щил ци учирчагу, дурккуманал, элму цIакьну лар­хьхьуманал, элмулийну цала пишагу, гьунаргу цIакь бувнал иш мудангу, хIакьинугу личIири. Му гьар кIанай тIалавну ур. Утти, аьратталсса, миллатирттал дянивсса арарду сайки энадрайн дурксса ппурттувугума, жунма ххаришиврун баллай бур, ай, жула инсан хъуни шагьрурдай­сса бюхттул къуллугъирттайн цала гьунарданийну гьаз хьуну ур тIий. Аькьлу бусса, ялун бучIантIимунил хажалатрайсса нину-ппу хIакьинугу гьарзатраяр хьхьичI оьрчIру дуккин баврил хIарачатрай бур. Аьрасатнал пресса рязи бакъасса журалийгума чичлай бур, ай, хъуни шагьрурдал вузирдаву гьашину дуклан бувхсса чIявуми «лухIими» бур тIий. Гьакссагу хъинни! Амир Амаевлул, МахIаммад Дандамаевлул, Муса Маннаровлул кунма, вай жула чулухуннайсса аьй-бювкьурду хъамаритан дансса гьунарданийну цала миллатрал цIагу, сийгу гьаз дан Аллагьнал миннахьхьун каши-кьудрат дулуннав.
Дагъусттаннай чувчIав ба­къасса журалийсса хIурмат бур оьрус учительницахъал чулухунмай. Аьрасатнавурагу дакъасса исвагьисса гьайкал дацIан дурну дур хасну ­Оьрус Учительницан. Багьавай, лайкьну дацIан дурну дур. Ттул оьрмулул оьрчIан дакIнийссар Дагъусттаннай чIявусса оьрус учительницахъул бивкIсса чIун. Шагьрулий бакъа, шяраваллавугу. Жунма гай хъинну бусравссия. «Жула Лена, жула Валентина, жула Мария», — тIун бикIайссияв. Гайннал цIарду жула оьрчIан дизлан бикIайссияв. На Лаккуй мукьва класс бувккуссия. Тани мукьвагу класс лакку мазрайя бикIайсса. Оьрус учительницахъул бия на дуклакисса ЧIяйннал школалийгу. Амма ттухь дарс къадирхьуссар. Ххюлчинмур классравун на тIайла бувкра МахIачкъалалив – «Интернат Горянокрайн». Ттул ду­ккаврих къулагъас ххишала­сса бу­ттан ттун оьрус маз ххуйну лавхьхьуну ччай бия. Ттунмагу шагьрулийн гьан, дуниял ккаккан хъинну гъира бия. Амма гъилисса, тIааьнсса, хъунмасса кулпатрава казармалул даражалийсса идаралийн багьсса чIиви душнин интернатрал багьу-бизулул хъинну дакI дякъин дуллай дия. Барз бав аьтIий. Микку ттуйн оьвкунни директор Екатерина Федоровна Невскаял. «Ну что же, детка, — увкунни ганил. — Вин шиччалу тIааьн бизлай ба­къар. На вил буттайн оьвчинна, буца вила душ шаппай учинна. Ккаланссара шаппа». «Нееет!» — вев учав на. Га цIана хьхьхьичI бавцIунни ттула ялун бучIантIисса бювкьурду, ттула классравусса оьрчIал рихшантру, ай, бутта директорну акъани, муна ххюварду ласун къашайсса бивкIун тIисса. Буттал пашмансса яру. Гания мукьах аьтIавугу кьаритав. ТIалав дурсса низамрай дуклангу, щурунгу хIарачатрай бура. Ттущал архIалсса мюрщи душру интернат­аву чан­сса бия. Хъуними душругу жуха аякьа дуллан бикIайва цащава шайссаксса.
Та интернатгу цуппа утти кунмасса бакъая. Районнал цалчинми секретарьтурал, къуллугъчитурал душру бия чIявуми. Мукунми бакъа кьамул къабайсса буну тIий бакъаяча, яламиннал душру, цала-цала сававирттай, чанну бакъа гьан къабуллай бия. Таний­сса «Интернат горянокгу» ца чIиви-хъунсса «институт благородных девиц» хъанай бия. Гьай-гьайкьай, тикку учительницахъулгу, тарбиячиталгу оьрусми ххишаласса бия. Хъинну дакIру хъинсса, амма низамрал тIалавшиннарду ххишала дакъа цIакьну щаллу дуллалисса бия. Хъинну дурккусса, куртIсса культура дусса бия. Ччимур цIуххин шайва, гьар захIматшивруву кумаг тIалав бан шайва. Гигиеналул, санитариялул тIалавшингу бюх­ттулсса дия.
Идаралул директоргу бия, увку­сса куццуй, Екатерина Федоровна. Ттул оьрмулул Дагъусттаннал душваран чIявуссаннан ва цIа ххуйну дакIнийссар ва хIурматрай зумух ласайссар. РухI хъинний дишиннав цил, алжаннул ххари баннав. Га бия дунияллийнма учительну, тарбиячину лявхъусса инсан. Ганин жу цIансса щархъава бувкIсса, инсатурал журалийн буцин аьркинсса «маймунтру кунма» чIалан къабикIайвав (лях-карах бунугу, хьунабакьайва мукунмигу шагьрулий). Гай бия дакIнийхтуну оьрус культуралул чани Дагъусттаннайн биян баврил миссия цайнма лавсъсса халкь. Жу, циняв душру, ганин яла ххуйми, яла итххявхми, яла хьхьичIун личин аьркинми, Дагъусттан машгьур бан аьркинмину чIалан бикIайвав.
ЯлунчIил жул кулпат шагьрулийн бивзуна. Нагу шаппай зана хьура. Амма дуклан гава душварал классравун занай бура. Цанчирча ттун талихI хьуна ттунна ххирасса оьрус литературалул ва оьрус мазрал дарсру жул класс­раву Екатерина Федоровна дихьлай бушиву. Цила литературалух­сса ччаву, куртIсса кIулшиву ганил жул дакIурдивугу дишайва. ДакIния къалагай Екатерина Федоровнал зуматусса хIакьсса, марцIсса, авадансса, утти оьруснал журналистурал, аьлимтурал зуматугума къабаяйсса, оьрус маз. Га дарс дихьлахьисса чIумал, жу, ссихI бигьин хъамабивтун, ганил зумув абавхъун бикIайссияв. Дарс, оьрус мазрал дакъа, Екатерина Федоровнал гьар тIулувугу дия. Жун га эбратну бия. Ганил жун ккаккан дайва багьу-бизулул дарсругу. Жу Екатерина Федоровнан мяйжаннугу ххирасса бухьунссияв, ганил жун сакин дурна «Театральный кружок». Агь, ца гъирарай бихьлай буссиявхха жу ца китайнал драматургнал оьрчIансса пьеса. Ттул ниттил ттун «китайнал» костюмгума дурна, луттирайсса суратрах бурувгун. Школагу, гъан-маччагу бавтIун, жу жула спектакль ккаккан бувсса хьхьуну, аьпа биву аьртIис Садикьлул къачирчагу, жул дакIруксса бакъухъру гьарнангу ччанссия.
Екатерина Федоровна Невская Дагъусттаннайн цукун багьссарив, га ци кулпатраясса бивкIссарив, ганил бакIран циксса ккавккун бивкIссарив, жу ганихь, хIайп, къацIувххуссия. Къасисайвав. Так дакIний бур, ца ганил бувсъсса цуппа, жагьилсса учительница, цирив ца Дагъусттаннал шяравун най буна, ххуллий къушликкаччал лагма рургьуну, цила махъва-махъсса мутта бувкIсса ххай буна, ялун бувксса хIухчалтрал ххассал бувсса хавар.
Ттул ппу махIатталну икIайва гайннал нитти-буттал цала лякьлул оьрчIру, цивппагу душру-хъами, архсса ва кIул бакъасса Да­гъусттаннайн итабакьин дакIру сисаврий. Гай душварал цала, нигь дакъа, хушрай му ша ласаврий. Утти навагу мукун тIун бикIара. Амма гайнналгу цивппа «распределить» бувсса хIукуматрайн вихшала дикIайхьунссия. КIул бакъасса, Пушкиннул, Лермонтовлул, Толстойл бюхттулсса творчествалул машгьур бувсса Ккавкказ кка­ккан гъира бикIайхьунссия. Ва му ба­къассагу, гьарнан кIулссар учительтал, хаснува учительницахъул, жучIава гьар кIанайгу хIурматрай, хъихъи лавсун бивкIшиву. ЧIявуминнан цала ташулул талихIгу шийхва лявкъу­ссар. («Илчи» кказитрай ца ппурттуву «Лакрал жалинтру» тIисса рубрикагума буссия). Да­гъусттангу, дакIнил ва кIулшиврул чаннащал бувкIсса ­оьрус душвавран, хIакьсса ватан хьуссар. ДакIнийссар жунма, шагьрурдая бувкIсса оьрус учительницахъая жула душваралгу шагьрулул зумувну, цIу заманалул тIалавшиндарай янна лаххан, бакI зеххин, кIиз бакьин бан ла­хьхьайва.
Махъ бакъа, оьрус учительтал, учительницахъул, жула зунттал шяраваллавун, шагьрурдайн бучIаву – му хъунмасса хайрди жуйнма бивсса. Амма ттун къа­ччива жулами виртталсса, хъуни­сса захIматру бивхьусса учительталгу оьрус учительтурал ххютулу ливчIун. Вардишсса нити-буттал къушгу кьабивтун, цал шагьрулийн дуклангу лавгун, яла, цала-цала дикIу, цайми, хIукуматрал тIайла бувксса, шяраваллаву бикIу, лажин кIялану, цIанихну зий бивкIсса лакралгу, цайми дагъусттаннал миллатирттал учительницахъулгу цикссагу кIулссар жунма. Ттун дакIний бур, нава чIивиний, Ккуллал райондалий, аьпабивухъул, Вихьуллал Сиянат КIуруховал, ЧIяйннал ПатIимат Кьадиевал цIарду гюргу тIий диркIсса чIун. Зунна-зуннагу кIулхьунссар цими-цимигу мукун­сса цIарду. Лас-къатлулссагу, кулпатралссагу, ужагъралссагу, хъу-лухччинулссагу, ятту-гъаттаралссагу шяраваллил кIанттай бувну, дакI мяшну, ччинан эбратну къуш бачин бувсса. ОьрчIру узданну тарбия бувсса. Миннангу, та-дунугу, дацIан данссар лайкьсса гьайкал. Минналмур багьа бищун къашай­сса захIматрал кьадрулунгу бищун­ссар тава-тагу кьимат.
Качар ХIусайнаева