«Хъирив-Шамхал» тIисса калималул хIакъираву

[dropcap]К[/dropcap]ъара-Магьдил арснал арсру хIисаврай, жува ихтилат бувсса Султан-АхIмад тIима акъассагу, бакIчичрурдаву кIицI лавгун ур ялагу мукьа арс. Заузан, Магьди II, Мирзабаг ва МухIаммад.
Заузан тIима 1659-кусса шинал терскаллал воеводтурал увцуну ивкIун ур аманатран (ширишилун). Мунащал увцуну ивкIун ур ялагу ряха инсан, минная документрай куну бур укун: «…взяли дядьку, да мамку, да с ним 4-х человек людей».
Магьди II ва Мирзабаг кIицI лавгун бур мура 1659-кусса шинал, Терскаллал шагьрулий паччахIнал жалование ласласисса инсантал хIисаврай. КIилчинма Магьдил цIа ду­сса текст лявкъуну бур жула Дагъусттаннал машгьурсса аьлимчу Амри Шихсаэдовлунгу ХIапшиял шяраватусса АхIмадов тIисса чувнал шаппасса библиотекалуву. Магьди ивкIуну ур гьижрилул 1116-ку шинал (1704-5-ку ш.)
МухIаммад тIима арснал хIакъираву тIурча, яхьуну дур анжагъ аьпалул чичру: «1104 гь. (1663-4 ш.) – АхIмадхан ал-Джунгутинал арс МухIаммад ивкIусса чIун».
Жура ххал дигьлагьи­сса «хъирив-шамхал» тIисса титулдануцIун бавхIуну, ца ххи­сса къулагъас дансса затну ккалли хъанай бур Ачба (Анчабадзе) тIисса Абхазнал кIиниязтурал фамилиялуцIун бавхIусса бусалагу. Вай кIиниязтурал хьхьичI­расса цIа-бакIну диркIун дур Карымшавкалхъул тIисса. Ва бусалалул най буна жула бакIраву загьир буллалисса затнугу хъанай бур, туну, Абхазнал цIанихсса кIиниязтурал ва Дагъусттаннал хъирив-шамхалтурал дянив хьхьичIра гъан-маччашиву духьунссия тIисса пикри.
Укуннасса хIисаврай дакI­нийн утан бучIину чIалай бур Аьшттарханнал ханлугърал каялувчи Ямгурчигу (1546-1554) – хъирив-шамхалнал щарнил бутта. БакIчичрурдайн бувну кIулну бур хан Ямгурчил щарсса – му диркIшиву «Крым-шевкалова царева дочь Канъдаза» (Ханзада, яни (ханнал душ. – Авт.), ясирну багьну бур 1554-ку шинал, оьруснал Аьшттархан лавсъсса чIумал.
ХVI ттуршукулул ахирданийсса ва ХУII ттуршукулийсса оьруснал документирттайн бувну, жущава, бутIа бутIуй бивхьуну, итталу бацIан бан бюхълай бур Шамхалтурал паччахIлугъ чан-чанну тIий ппив хъанай дайдишаврил процесс. Масала, 1557-кусса шинал Москавлив бувкIун бур Шамхаллугърал чулухасса вакилтал. Чагъарданий чивчуну бур укун: «…Прибыло посольство от крымшевкала и от всей земли шевкальские да от тюменского князя с поминки».
Муния махъ, лахъи къалавгун, байбивхьуну бур Шамхаллугърал билаятрай феодалтурал дянивсса дяъвирду. Оьрус чичрурдал бусласимунийн бувну, 1558-кусса шинал Москавливсса шамхаллул вакилтал тавакъюрай лабивзун бур оьруснал паччахIнайн, цивппа Чаргаснал кIиниязтурая буруччин­сса тагьар сакин хьун дува тIий. Документрай Чаргаснал тIий бухьурчагу, ми Къабардиннал кIиниязталли бивкIсса. Шикку дан багьлай бур цин лар­хьхьусса бувчIин бавугу. Документрай куну бур: «… Посольство из Шевкал, которое просило прислать рать на крымшевкало и дать им иного, было отправлено в Москву в 1559 году».
Жул пикрилий, шамхалнал буллалисса тавакъюрал хъунмур савав Шамхаллугърал вив­сса ччалаччавурттацIун дархIусса дур. Му ччалаччавривух хIала увххун ивкIун ур, туну, хъирив-шамхалгу, «прислать иного крым-шамхала» тIисса затгу мичча нанисса зат бур.
Мукун захIматсса тагьар хIасул хъанан диркIукун, Будай-шамхалнал хIукму бувну бур Москавуллал хIукуматрахь кумаг чIа учин: москавуллал аьрал укунмагу муниннинма бавцIуну бивкIссар шамхалнал паччахIлугърал дазурдацIух. Амма Будай-шамхалнал був­сса хIукму, политикалул чулуха хIисав дуркун, бяйкьу­сса пикрину хьуну бур. Цанба­къарча та чIумалсса Оьруснал паччахIлугърал Ухссавнил Къапкъазуллал чулийннайсса политика цакьнива цайнма (оьрус­найн) таслим хьусса къабардин кIиниязтурацIухсса диркIун дуну тIий ва мунийн бувну шамхалнайхлу буккан къабюхъайсса иш бивкIун буну тIий. Мунияргу ххишала, шамхал, бувсса тавакъюгу ишла бувну, утти Москавуллал хIукуматрахьхьун тIайланма Шамхаллугърал иширттавух хIала буххансса ххуйсса хIалу дирирну дур.
Мукьилчинма Иваннул амрулийн бувну, 1560-кусса шинал оьруснал цIа дурксса воевода И. С. Черемисинов бакIчину, був­ккун бур Аьшттарханнаяту ­аьрал, документрай чивчусса ку­ццуй: «на Шевкал и на Тюмень морем на судах, со стрельцами, казаками и астраханскими людьми». Аьрал най бунува ливккун бур Таргъуллал лув. Иш мукун багьанссар тIий дакIний-мазрай къаивкIсса шамхалнал гьаксса хIарачат бувну бур цала резиденция буруччин, талай ивкIун ур, рай къабуллуну. Ахиргу, гуж чан хъанан бивкIукун, махъунай ивщуну, увкIун ур Гъази-Гъумукун, цIуницIакул аьралгу бавтIун, дяъвилий укканна тIисса кьасттирай. Мунал хъирив ачин сикъавсусса Черемисинов, Таргъугу лекьа-пIякьу бувну, лавгун ур махъунай Аьш­ттарханнайн, цащалва мадара­сса ясиргу бувцуну.
Оьруснал аьраллу Шамхаллугърал аьрщарайн буккаврил сававрттугу, гьай-гьай, ца ва кIира къадиркIссар. Цалчин, ХУI ттуршукулул дайдихьулий шамхалтурал хIукумат къахIурхIасса бущилий ппив хьуну най диркIссар ХьхьичIкъапкъазуллал кьашиврийх (Предкавказская равнина). Му сававну гьарза хъанай диркIссар шамхалтурал ва къабардин кIиниязтурал кувннайн кувсса щилащавурттугу. КIилчин, Ираннал ва Туркнал дянивсса 1548-1555 шиннардийсса дяъвилул иширттаву шамхалтал ва хъирив-шамхалтал язи дургьуну бивкIссар туркнал ва къиримнал чулийннайсса ориентация. Туркнал султантал ва къиримнал ханталгу, туну, щак бакъа, тамахIрай бивкIссар цIакь хьун мукьахунмайгу жува тIисса региондалул лагрулий. Ча, ми гьарца затгу хIисавравун лавсун, нани дурну бивкIссар Москавгу цилламур политика. Муниятур миннал къабардин кIиниязтурал ва шамхалтурал дянивсса ччалаччавриву най бунува цалчинминнал чул бувгьуссагу.
Утти, муния гихунмайсса документирттал бусласимунийн бувну, ХVI ттуршукулул 90-кусса шиннардий шамхалнал ва хъирив-шамхалнал дянивсса душманшиву, хъиннура кIиярча дакъа, лерщун да­къар. Му чIумалсса Кахетиянал паччахI Александрдул Москавлив тIайла бувксса чагъарданий чивчуну бур: «Шевкальское дело плохо стало для того, что они (шамхал и хъирив-шамхал. – Авт.) промеж собой бранятся и у них межусобная рать».
Ччалаччими дакьил бан­сса цимивагу хIарачат бувну бивкIун бур Шамхаллугърал кIиниязтурал датIайсса диркIсса съездир­ттай, амма цукунчIав къабювхъуну бур ми дакьаврил дунияллийн зана битан.
ХIасил, Баргъбуккавал Къап­къазуллал билаятрай ца яла цIакь бусса ва каши ххисса паччахIлугъран ккаллину диркIсса Гъази-Гъумучиял Шамхаллугъ, мукун чан-чанну тIий базу-базурдава хIура дуклай, ахиргу, парча-тикари хьуну, дайлиртIуну дур. Шамхаллугъ ппив хьуну махъсса бакIчичрурдай ва документирттай «хъирив-шамхалтал» тIисса агьлу-авладрал цIа-бакIгу хьунадакьлай дакъар.