«Хъирив-Шамхал» тIисса калималул хIакъираву

[dropcap]Ж[/dropcap]ура кIицI дурсса Аьли Къаяевлул кIилчинмур макьала цурда чIирисса дунугу, мунил вивсса информация хъуннасса аьркиншин дусса дур. Мунил хIакъираву дан багьлай бур ца-кIира бувчIин бавугу.

[dropcap]Ц[/dropcap]алчинмур. Авторнал жухьва бусласисса шамхалгу, хъирив-шамхалгу шамхаллугърал ялув битлатисса церемония ми цивппа кьанив бивзун мукьахгума Лаккуй дувай­сса диркIссар тIисса хаварданул цал ялагу тасттикь буллалиссар чанма-чанну ХУII ттуршукулул 40-кусса шиннардийн бияннин Гъази-Гъумучи щалагу Шамхаллугърал политикалул центрну бивкIшиву. Ччянирасса традициялийн бувну, ливтIукунгу, шамхалтал кIиккува, Гъази-Гъумук, цаннара куну личIи дурну диркIсса хIатталлий буччай­сса бивкIун бур – Шамхалтурал- ХIатталлий. КIикку ляркъу­сса хъирирда-хъиривсса гьаттал заллунугу хIисав хъанай ур шамхал Сурхай Аьлибаглул арс, гьа­ттайсса хатIлил таварихгу багьлагьисса бур 1640/41-кусса шиннардийн.

Шамилчинмур. Авторнал баян буллалисса «хъириб-шамхалталну» битан шамхалнал уссу, ягу арс ккаккан айсса ивкIссар тIисса затралгу исватну чIалачIи буллалиссар, [pullquote]КIилчинмур. Аьли Къаяевлул ххишала бакъа личIлулну ва хIакьну лалавсун бур «хъириб-шамхал» тIисса терминдалул чIалачIин цукун да­ххана хъанай диркIссарив чIумул ва географиялул пространствалий.[/pullquote]паччахIлугърал бакIчи увчIайсса чIумал, Гъази-Гъумучиял Шамхаллугърай саргъунну зий диркIшиву «лествичное право» тIисса принцип, яни тах ирсирай тапшур баврил система. Муниятур хъинну лахъисса чIумул му­тталий, ци захIмат-жапасса ишру хъанай бивкIун бухьурчагу, Шамхаллугърал паччахIлугърал сакиншинна цIакьну дарцIунугу диркIсса.

Мукьилчинмур. Къула­гъас къадурну кьабитан­сса бакъар, Къарачайнавун ччянива Лаккуя ягу Шамхаллугърал кьанивсса аьрщарая бивзун бивкIсса, ппухълунная шиннай нанисса Къирим-Шамхалхъул тIисса цIа-бакIрацIун бавхIусса масъалагу.

М. И. Баразбиевлул тIимунийн бувну, Къирим-Шамхалхъал фамилия Къарачайнаву машгьурну диркIун дур ХУII ттуршукулул дайдихьулийра. «Официалсса» версиялийн бувну Къарачайнал феодал фамилияртту Къиримнава нанишиврий дихьлай бивкIун бухьурчагу, хIатта ХIХ ттуршукулул ахирданийгума Къарачайнавусса Къирим-Шамхалтуран дакIний бивкIун бур цивппа Дагъусттаннал шамхалтурал варисталсса агьлу бушиву.
Ца цамагу Къарачайнал аьлим­чу Р. М. Бегеулов, Шамхаллугъралгу, Къарачайналгу социал сакиншиннардал цанниха ца лащавугу кIицI дуллай, тIий ур укун: «Цала чIаххуврайсса къабардиннаха, аьсатIиннаха, хIатта ДагъусттанначIан гъансса, цанмагу маччахъулну хъанахъисса, балкьарнахагума къалархьхьу­сса диркIун дур Къарачайнал паччахIлугъ зумунусса система. Мунинсса хъунмур сававнугу духьунссия Къарачайнал яла гуж бусса ва цIанихсса Къиримшамхалхъал фамилиялул мархха Дагъусттанная нанисса бушиву ва Къарачайнал билаятрал каялувчиталнугу му фамилиялул агьлу бакъа къабувчIайсса бивкIшиву».
КIулсса куццуй, ХУI-ХУII ттуршукурдал лахъишиврий Шамхаллугърал бияла чан-чанну тIий хьхьара хъанан бивкIун бур. ПаччахIлугъ мукун хIаттирацIа хъанан дикIаврил хъунмур сававнугу хьуну дур цаппара каялувчитурал дакIурдиву сеперат зумунусса тамахIкаршивуртту ххишала хъанан дикIаву, дянив рагьавуртту ва дяъвирду хъанай сукку шаву.
Му тагьарданул ца яла яргсса барашиннану хIисав бан бучIир феодалсса ччалаччавур­тту ялтту дурккун, Гьухъаллал бакIрачIан бувкIсса пашман­сса кьадаргу. Гьухъаллал махъ нани инсантал Шамхаллугърал ялув итан тамахIрай бивкIун бур хъирив-шамхаллул арс Къара-Магьди. Яла махъ халкьуннаву хIасул хьусса «Гьухъаллал Къайдар» тIисса лакрал балай-эпосгу миччава нанисса бур. Гьухъал лияву феодалтурал дянивсса талатаврил иш бушивугу аьямну чIалачIи буллай бур къала ябуллай ивкIсса Къайдардул чIарахгьалмахталну балайлуву ккаккан бувну бушиврул Гьухъаллал махIлалувун духлай диркIсса ГьунчIукьатIрал ва БахIикIуллал щархъал багтал.
Жулла канилусса цаппара бакIчичрурдал ва фольклорданул материаллугу цIакьлин дургьуну, жущава мадара сивсуну учин бюхълай бур Гьу­хъал лиявугу тарихраву цал хьуну да­къарча, кIийлла хьуну дур куну.
Цалчинмур лияву, жул пик­рилий, хьуну дур ХУI ттуршукулул мукьилчинмур бутIуй, хъирив-шамхал Къара-Магьдил ва шамхал Сурхайл дянив питна сукку хьусса чIумал. Сурхайл чул бувгьуну ивкIун ур Гъази-Гъумучиял кIинияз Аьлибаг ва мунал арс Ттучалав.
Гьухъал кIилчин лиян баву тIурча хьуну дур Чулахъ-Сурхайл арс МахIаммад-ханнал заманнай, 1758-кусса шинал. ГъумучияцIун цукунчIав бакьин къаччисса Гьухъаллал махIлалул хъунисриннангу луркIан дурну, Гъази-Гъумучиял МахIаммад-ханнал ппив бувну бур Гьухъал, чарий чару къабивтун.
Къара-Магьдил ва мунал агьлу-авладрал хIакъиравусса цаппара затру жунма ляхълай бур Аьли Къаяевлул чичрурдавугу. Къаяев чичлай ур: «Ччянира Да­гъусттаннай сакин хьуну диркIун дур мадара цIакь бусса цурдалу­сса паччахIлугъ, мунил центрнугу бивкIун бур Жунгутай. Му паччахIлугъ хIасул дурсса инсаннугу хьуну ур, цила чIумал шамхалнащал рагьну, Лаккуяту увккун лавгун ивкIсса баг Къара-Магьди. Му паччахIлугърайн чайссагу бивкIун бур Магьди-Уллу (Магьдил агьлу) куну. Лаккуяту гьаннин Къара-Магьди ивкIун ур Гьухъаллал махIлалул бакI дургьусса инсанну. Мунийн бувну Къара-Магьдил агьлу-авладрайх нанисса ГьухъаллацIунсса дахIавурттугу хъинну лахъи­сса манзилданийсса дур. Ми дахIавурттал ца барашиннану хъанай бур Къара-Магьдил варисну хъанахъисса АхIмад-ханнал арс Султан-АхIмадлул Гьухъаллал жяматрайн чивчу­сса чагъар. Вана му чагъарданул текст:
«Бисмиллагьир-рахIманир-рахIим, АлхIамду лиллагьи раббил аьламийн. Ассаламун аьлай­кум, хIурмат лавайсса Гьу­хъаллал жямат, жяматрал каялувчитал, мюрщимий, хъунимий! Ссаламраяр махъсса мурад – зу ттун кумагран аьралитал тIайла буккавур. Ттун мудангу дакIнийссар зул чувшиврул ва ххуй-хъиншиврул дурцIусса дакIру. Ттуяту хавар ласурчан зун кIулссар на паччахIлугърацIун бавхIусса цуку-цукунсса мурадру бартбигьлай уссарив.
Агарда зун ттулгу, зуллагу дянивсса ччянира шиннайсса хIала-гьурттушиврул ва дусшиврул ара дуруччин ччай бухьурча, лахъи лаган къабувну, гьан бара аьрал.
Ххийсса ихтилат – кутIасса ихтилат».
Чагъарданий кIицI бувсса АхIмад-хан (Цалчинма) ва мунал арс Султан-АхIмад тарихрал лажиндарай ххуйну кIулсса инсанталли. АхIмад-хан – му Къара-Магьдил хъунама арсри. Ванал цIа, кIанттул каялувчи хIисаврай, хьунадакьлай дур 1637-ку шиналсса оьруснал бакIчичрурдавугу. Миннувасса цанний, «Отписка терских воевод в Посольский приказ…» тIисса документрай тIий бур укун:
«…В прошлых, государь, годах, блаженные памяти от отца твоего государства великого государя царя и великого князя Михаила Федоровича всея Руси и от тебя, великого государя, царя и великого князя Алексея Михайловича, писано на Терек к прежним воеводам, а велено им кумыцкого жигутейского владельца крым-шавкала Махтеева сына Ахматхана – мурзу признать, чтоб ему быть под вашею государскою высокою рукою и в Терской город оманата дать. И по вашему, государскому, указу прежние воеводы посылали к нему Ахматхану-мурзе черкасских мурз и голов стрелецких и детей боярских многожды, чтоб он был под вашею государскою высокою рукою и оманата в Терской город дал. И жигутейский владелец Ахматхан-мурза под вашею государскою высокою рукою в холопстве не бывал и Терской город оманата не давывал и по наш, холопей твоих, приезд. А владение ево Ахмадхана-мурзы от Ондреевы деревни, где живет Казаналп-мурза до Грузинской земли. И твоим государевым терским служилым и всяким чином людем русским, и иноземцом, и терским, и гребенским атаманом и казаком от ево Ахматхановых людей было всякое больше дурну на проездах по дорогам и по Тереку реке, и на рыбных ловлях, и на камышах, и на дровяных, и на всяких промыслах побивали и в полон имали беспристанно».