Гьарца къюкIлил тарг – гьарца оьрчIаву

Гьашину, август зурул ахирданий, 60 шинай дарс дихьлай ивкIсса ЧIурттащатусса учитель Давидов ХIусайн школданухь ва дуклаки оьрчIахь барчаллагь учин най ур.

Цала щалва оьрму дуклаки оьрчIан хас бувсса захIматчиная, тарбиячиная «Илчи» кказит буккултрахь бусаву мурадрай, на бувкIссияв навагу зий бивкIсса ЧIурттащиял школданийн.
ХIусайн увну ур ЧIурттащиял шяраву 1938-кусса шинал. Шяраву арулла шинал школагу бувккуну, дуклай ивкIун ур цал Гъумук, яла бувккуну бур Хасаврайсса педучилище. Зий уна, къуртал бувну бур Дагъусттаннал педуниверситет. Ва ур биологиялул элмулул учитель. Жул дянив хьуна чIиви-хъунсса ихтилат:

— ХIусайн МахIам­ма­дович, цукунсса хьуна вил захIматрал ххуллу?
— Хасаврай на дуклакисса 1953-57-ку шинну захIматсса дия, шагьру дука-данмунил чулуха кIюлану бикIайва. Щала сентябрь зуруй шагьналлачIа, помидор батIлан Яхсай ва Андрей-аул шяраваллал колхозирттайн кумагран буцайвав. Аман, тIутIи батIингу буцайния тIий бикIайссияв. Гай колхозир­ттал жу гужну зузигу бувну, ххуйну дукангу байвав. Педучилищалул оьрчIру ва душру къумукь, ярусса, нугъай бикIайва. Га миннал районнан цIа куну бувсса техникум бия. Миннал дянивсса нагу ца лаккучу, бусраврай икIайвав.
МарцIну къумукь мазгу лав­хьхьуна. Дуккаву къуртал хьувкун, Хасавюртуллал райондалийсса Къурушуллал дянивмур даражалул школданийн зун тIайла увккунав.
Амма, шаппа ттул хъунив хьусса нину-ппу ургала акъа личIлай тIий, ттун направление даххана да тIисса миннатращал министрначIан ­уххан багьуна. Бабаюртуллал райондалийсса жула къутаннай ризкьичитурал оьрчIан школа тIитIин багьлай, учительтал къалагайсса, захIматсса КIулушацIрал къутандалийн, цIусса школагу тIивтIуну, зун тIайла увккунав.
ЧIурттащиял, КIулушацIрал, Читтурдал колхозру хIала даркьусса хозяйствалийн, ца 5-6 дух­сса партагу, ца алкIа хьусса доскагу ва школарттая бавтIсса лу­ттирдугу буллуну, ачу, зузу куну, тIайла увккунна. Ца зурул дянив на цIуну тIитIлатIисса школа дузал бувссия. Миччари байбивхьу­сса ттул захIматрал ххуллу. Цакуну ттуйнна ласун багьсса чIярусса захIматшивурттугу дурхIуну, зий уссияв му школалий 6 шинай. Ахиргу, ттуна кIанттай итанмагу лявкъуну, увкIссияв ттула дакI кIункIу тIийннасса Лаккуйн.
Ца шин дурссия райОНОрал аппаратрай зий. Яламур шинал увкIра ЧIурттащиял 8 шинал школданийн. Заочнайну увххун, къуртал бав педуниверситет. Хьура биологиялул учитель.
На дуккин бувссар чIявусса оьрчIру ва душру. Ттун хъи­нну ххирар ттулла предмет, ттула хьхьичI гьар кьини щябикIлакIисса оьрчIру ва школа.
Угьара хъанахъиссаксса, дарс дишинсса гъирагу, шавкьгу хьхьара хъанай да­къая. ОьрчIругу, школагу, коллективгу кьабитан хьунсса ххайвагу акъассияв.
Ттул выпускниктурая дуркку­сса, ххуйсса давурттайсса инсантал хьунни. Ттун муниягу хъунмасса пахру буссар.

— Ина оьрчIан ххуй бакъа­сса кьимат бишин ягу гава классраву личIан ан анаварсса акъаяв?
— Махъ шиннардий хIисав шайва оьрчIру шаппа чанну хIадур хъанай букIлакIисса. Мунияту на, оьрчIан зат лахьхьин бан классравува аьркиншиву чIалан икIайссияв. Гьарца дарсирай чIалачIи пособие ишла баву, дарсирай лавхьхьумур кка­ккан бан багъравун ва хъув буцаву, шаппа луттиращал цивппа зунсса гъира бизан баву – вайри на ттула хьхьичIун лавсъсса ва ишла буллай ивкIсса кьяйдарду. Мунияту на дишайсса дарсирайнгу оьрчIру гъирарай бачайва ва махъун багьлагьисса иш къабикIайва.
Мукуна на чIун-чIумуй лагай­ссияв дарс дишаврил магьиршинна ххуй дайсса курсру буккингу. Ваксса хъунмасса стаж бунагу, на ларгмур шинал ноябрь зуруйгума 3 нюжмардийсса курсру буккав.
— Школданий зий унагу, ина жяматийсса давурттугу ххирасса иявхха. Цукун бюхъайва ми архIал дачин дуван?
— На ччяни партиялул кьюкьлувун кьамул увсса инсан ияв. Школданий зий уна на школданулгу, колхозралгу цачIун дурсса хъуннасса организациялул секретарьшиву дуллай, 15-хъул шинну дурссар. Шяраваллил советрал депутатну икIайвав. Хъунмур оьрмурив школданул даврий, директорну, завучну лавгунни. Ттуйнна ци даву тапшур дарчангу, харж бусса ягу жяматийсса, на бакIрайн ларсъссар ва халкьуннаха зун бюхъайшивугу чIалачIи бувссар.
ЦIанакулгу мува гъира лагь къавхьунни.

— Вил захIматран лавхьхьу­сса кьиматгу бивщуну бусса ххай бакъара.
На личIину ми барчаллагьирттал хъирив уккугу акъара. Дуллусса бахшишругу дуссар: Дагъусттаннал Верховный Советрал Президиумрал хIурматрал грамота, «победитель соцсоревнования» тIисса кIира лишан, В. И. Лениннул 100 шин шаврин дуллусса юбилейрал медаль, «ЗахIматрал ветеран» медаль, РСФСР-данул просвещениялул ва профсоюзрал цачIусса ХIурматрал грамота…
На чIяруми шинну дурссар ЦIа­ххаев ОьмархIажи ва Батиров ХIалин райондалий хъунимину бусса чIумал зий. Миннан захIмат буллалима ччяни хIисав шайва, кьимат бищайва, аьпа баннав цал.
Мукунна шанна шинал хьхьичI ттун дуллунни «Дагъусттан Республикалул кIулшиву дулаврил отличник» тIисса бусравсса цIагу.
— ЧIявусса чIурттащи ялавай, кьанийн, бивзунни. Инама вила буттал миналия сукку къавхьунна…

— Тамара Магьдиевнай, му яла ххуймур суал бур ми вил суаллавасса.
Ттул нину ва ппу бувну бур ши­кку, ми лигу-ливтIунни шикку. Мунияту ва ттул буттал кIану хъанай бур. Гьарца оьрватIун цила кунцIа Багъдадри. Циняв гъан-маччанал гьаврду ЧIурттащиял хIатталлив дур. Ми кьадитан захIматри. На гьашину сентябрь зурул 1-нний школа кьабитлай ура. Ттула шяравалугу, буттал къаттагу кьабитан къаччайри миксса шинну на зийгу дурсса ЧIурттащиял шяраву. Ла­кку кIанугу, ттула минагу кьаритлай акъара. КIи гилу дутарчангу, гъинттул ттула тIювайн учIаванна.
— БучIан барав, буккарав «Илчи» кказит?
— На оьрчIсса чIумал жул кIичIиравух лавай, жунагу гъан­сса, Батир ва Шамсуттин, аьпа бивухъул, учительтал, дарсирая бачайва. Тайннал чакмалул кьяржаву чIявуну кказит ххал хьусса ттул буттал ттухьгу, ттул хъунама уссу Абакардухьгу учайва: «Кказит бу­ккин аьркинссар, мунил инсан гьар чулуха итххяххан ай­ссар», — куну. Мунияту нагу «Илчи» буклан байбивхьуния шинмай чигу-чичара, бугу-буккара. Нарагу макьалар­тту чичара.
Жула «Илчилул» формат чIири дурну махъ содержание ххуй хьунни, мукун хъина. Гьар кказитраву зу буллалисса захIмат хIисав шай.
ЦIуллу баннав зу!
— Бувсса ихтилатрахлу барчаллагь вин, ХIусайн МахIаммадович. Вила къюкIлил тарг оьрчIайх бавчIусса инсанна ина.
Ихтилат бувссар
Тамара ХIажиевал