Лакрал миллатрал хъунасса арс

ХIавинахъал Саэд увну 135 шин шаврийн

ЦIу кунасса революционер

НувчIуя ва чаннанния бувсса инсантал къабикIай. ЦIаралгу, кIинтнил оьсса дякъилгу щийчIав рахIму къабай, къювугу гьарманан цIун дикIай, кIусса гьивугу кIу шай.

Амма ххишала дакъа нигьачIаву дусса иширайн инсантал хушрай най бивкIния махъ, гай мукун нанаврин сававгу диркIссар: аьрщарай чаннасса бучIантIимур ххувшаврил цIаний.

Шинну цаннил хъирив ца лерххун най дур. ЧIун ларгукун тамансса задру дакIния буккай, хъама битай. Амма жула буттахъал бувсса ссахачIав лащан бан къашайсса гьунарду хъама къабитай. НахIакь къаучайхха, сагъминнан дакIнийссаксса инсан къаивчIайссар куну.

1904 шинал Саэд Петербургуллал университетрал физико-математический факультетравун увхссар. Петербурглив дуклакисса шиннардий ХIавинахъал Саэд хIарачат буллай ивкIссар къарциншиврува уккан, пиша лахьхьин, хъунмасса ва мискинсса кулпатраву ивкIусса буттал кIантту бугьан. Га подвалдануву яхъанай ивкIссар, чIявуну дарсирдайн лагайсса ивкIссар ччатIул хъисвагу къабувкуна. Ккашил хъанай, инжит хъанай уна, дуланмагъ хьунмур ляхълай ивкIссар, цала мурадрайн лакъавхIуну най ивкIссар.
Оьруснал цалчинсса буржуазно-демократический революция хьусса чIумал, Саэд жагьил ивкIссар, жагьилсса студентну уна революционергу хьуссар. Петербургуллал зузалтрал дянив ганал аьнтсса ва ххаллилсса талатаврил политический школа къуртал бувссар. 1905 шинал январьданул 9-нний – Оьттул алхIат кьини – га путиловцынал кьюкьраву баррикадарттай талай ивкIссар.

ХIавинахъал Саэд оьруснал ва дунияллул культуралул яла язими вакилтурал творчество хъинну хъирив лавну лахьлай ивкIссар. Оьруснал литературалул оыт лахьлай ивкIхьурчагу, га иялну миллатрал шяирну, чичуну, публицистну личIлай ивкIссар. Му пикрилий ганал творчество Азербайджаннал Ахундовлул, Армениянал Налбалдяннул, Къазахсттаннал Абайл, Татаристтаннал Тукьайл, Ухссавнил Осетиянал Коста Хетагуровлул творчество куннассар.
Цала бусса оьрмулий ХIавинахъал Саэд Аьрасатнащал, оьруснал халкьуннащал цашаврил тарихийсса ххуллия дагъусттан халкь баччан бан кьаст дуллай бивкIсса буржуазиянал миллатчитурайн, шовинистурайн къаршину талай ивкIссар. «Дагъусттаннал кьадар, – чивчуну бур ганал 1912 шиналва, – буцаву дакъа АьрасатнацIун бавхIуну буссар, цалчинмунил талихIгу кIилчинмунил талихIравур бусса… Жунма, дагъусттан халкьуннангу, так гайннащал уссурвалну, канил ка дургьуну бачинни личIлачIисса».

МахIаммад Буттаев

ХIавинахъал Саэдлуя ДакIний ливчIмур

Парчри

На оьрчIсса чIумал жул шяраву Саэд Габиевлул цIа чIяруну зумух ласайва. Цува цу урвав тIун икIайссияв.
Халкьуннай аьтIисса, миннал талихIрахлу жан дулайсса инсангу, магьирсса шаэргу ивкIшиву кIул хьуна 1932 шинал лакку мазрай итабавкьусса «Инкьилабрал шаттирду» тIисса луттирая. 1926 шинал Саэдлул «Лакку чугурданул чIу» аьраб хIарпирдай итабавкьунал цала хьхьичIмукъуву хъинну багьавай куну бур: «Укунсса шеърирдал жангри жулагу буна, жува чий дакI мяш хъанай занан багьлагьаву хъунмасса зад бур».
Саэдлущал хьунаакьин хьурдай тIийна икIайссияв.
1954 шинал август зуруй МахIачкъалалив Тарихрал, мазрал ва литературалул институтрал элмийсса сессия тIитIин най бия. Га сессиялийн Ттуплислия Габиевлуйнгу оьвкуну бия.
«Дагестан» тIисса гостиницалий га ливксса хьхьуну на ганал уссу ХхутIу-АьвдурахIманнучIа хъамалу уссияв. Жу кIиягу Саэдлухь аврав учин лавгру. Номердануву цувалу ия. Чурххал лахъ акъасса Саэдлуй хъунисса оьрусса ссирссилтту дия, чIири бючIан бувну бивчуну бия. Ганай щюллисса китель, мангъал рирщусса някIсса галипай хIажак, цIай-цIай тIисса хурумрал чакмарду дия. Укун лазилавкьусса арулцIаллийхъайсса шинну хьусса къужа, жагьилнаяр зирангну лавай ивзун, жул хьхьичIун увккун, карду дургьуна. Жу яхши-хаш бувссия.
— Часса ура, уссил арс, щиясса ура? – цIувххуна Саэдлул ттухь.
— На Хъусращатуссара, ттул ппухълу личIину ссалчIав хьхьичIун бувксса къабивкIссар, — учав на.
— Мукун маучара, мукун маучара. Цайминнал цала буттал кIану бахлахийни, хъусращи душманнащал бухлаганнин талан бикIайсса бивкIссар, — увкуна ганал, къаччан бивкIун, хъитгу куну.
На бусав, ахиргу, нава цурав.
— Варив тIурча, оьрчIнийвасса мютIиакъуя, цува авттукун, ина рирщусса кIанай ттуй май дирхьунни тIун икIайссия, — куну, пиш-пиш тIий цаха ялугьлагьисса уссил хасиятгу ттун кIул дуруна.
— Вил «Лакку чугурданул чIукIа» ххуй бивзна ура, — учав на, цайми гъалгъардайн багьсса чIумал.
— «Лакку чугурданул чIу» уча. «ЧIукIа» учайсса тиха-шиха архния цукун-бунугу баллалисса чIунийнни. Ттун лакку мазгу ххуйну кIулссар, — куну, тIайла ацIан увра на Саэдлул.
КIира ссятрай сессиялий Дагъусттаннай революция хьусса куц буслайгу ивкIун, сессия къуртал хьукун, кьунниялай Саэд, Верховный Советрал залданува увккун, кьатIув хьулух авцIуна. Халкь ганал лагма лавгуна, га цIа дурксса чув гьарцаннан ххуйну ккаккан ччай бия…
1963 шинал, февраль зуруй, дяркъусса кIинттул кьини, чIявусса гьалмахтуравух нагу лавгссияв Избербашрайн, Ттуплислия БакуйхчIин Гъумукун махъва-махъ нанисса Саэдлул хьхьичIун. Февральданул 25-нний Гъумук ганал гьаттайн чIявусса халкь бавтIуна. Гаксса хъунасса адамина личIину хъун хIурматрай учлай бакъая. ЧIалай бия ганал душмантал дустуравугу бушиву. Муркъилинахъал ХIажинаяту тIайла хьуну, ганал кьадру бумирив, га уттава хьурча, цивппа литIун хьуну бия. Саэдлухь Акниев Шагьимарданнул дакIнийхтуну мукун угу-увкуна:
— Инанияр нава ивкIуну ччива, Саэд.
ТачIав хъамакъабитанссар Саэдлул гьалмахчу, хьхьичIавасса учитель, Аьвдул-Кьадир Дандамаевлул Габиев гьаттавух ишин хьхьичI увкусса махъру:
— Саэд виричусса, кьянкьасса адаминая. 1919 шинал, Деникиннул карательный отряд Гъумукун диявайсса чIумал, душмантурал вив лавсъсса Саэдлухь: «Ина шичча щилла итаакьайсса?» — увкукун: «На ва ттупанграх ласайссар ттунма ххуллу, бачияра цума уссарув ттул хьхьичI ацIансса!» – куна.
КIиккува нагу лавхъссия укунсса махъ:
«Гьалмахтал! Ва жунна хьусса хъуннасса оьшивур – ваксса хъунасса лаккучу ттинин жула ялату къалавгссар. КьурчIишиву цуксса кIунугу, виричусса ванал гьаттачIа ша кьянкьану бизанну, иттал ккаркру мукьал атил къабанну: ясрал кьюкьин данссия ларайсса нурчIи!
Ххирасса Саэд! Вил лакку чугурданий макьан къадурцусса, вил сазрава укъавксса лакрал чичу цаягу акъассар. Вил оьрмунияр дакI мяшсса оьрму, вил бивкIунияр дакI мяшсса бивкIу ттун ттунма къаччива. Циняв миллатирттал талихIрал цIаний паччахIнал зулмулущал талай бивкIсса вил ярагъ жу сситтул букан къабитанну. Совет власть дишин, партиялул мурадру щаллу бан букъав къабивтсса, душманнайн ккулланияр кьутIайсса вил кьалам жу канища щяв багьан къабитанну. Ина тачIав жун дакIния къауккантIиссара.
Вин аьрщи нахIу хьуннав!».

Абачара ХIусайнаев
«Ххяххабургъил» чани

Дагъусттаннал захIматкашнан, мукунма цайми кIанттурдал халкьуннангу, Ибрагьимлул арс Саэд Габиев машгьур хьуну ур «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» ва «Бусурманнал кказит» итабакьлай айивхьукун. ЗахIматкашнал мурадру буручлачисса статьяртту ми кказитирттай итабакьлан бивкIун махъ, халкьуннал чулуха Саэдлущалсса хIала-гьурттушиву ххишала хъанай, га хъинну ххира хъанан ивкIун ур. Укун бивкIшиву мяйжан буллай бур гай шиннардий СаэдлучIан гьан буллай бивкIсса чагъардалгу.
КIицI лавгсса кказитру итабакьлакьисса Саэдлул адресрай гьан бувсса, ганахь барчаллагьру тIутIисса чагъарду чIявусса бур. Вайнна ми чагъардавасса цаппара.

***
Чирюртлиясса Тажуттин Кьадиевлул Габиев Саэдлуйн гьан бувсса чагъар. Ва чагъар гьан бувну бур 1913 шинал июльданул 16-нний.

Лавайсса хIурматращалсса Саэд!
Гьарца затраяр хьхьичI, ххирасса дус, буттал билаятраха ина бувсса хIат-хIисав дакъа хъинбаларттащалсса захIматрахлу ва бувсса къуллугърахлу ттуяту дакIнийхтунусса барчаллагь кьамул бува. Хъирив тавакъюри вихь, багьайманайн тапшур баву, ва ттул адресрай – Чирюртлив Тажуттин КьадиевлучIан – «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» кказит гьан булувара куну. Ттунма хъинну ххирасса ва кказит чивчуния шихунмай – яни гьашину июньдалул цанния шихунмай, на му кказитрах ссавур дакъа ялугьлай ура. Амма ттунма му цуксса хъинну ччай бунугу, ттигу ттухьхьун бириян бувар. Шикку вил кказит бириян хъинну захIматну бур. Цанчирча, вил кказитру бахлай кIунттихь ххал шавривун, кIанттул хъуниминнал – чиновниктурал циняв зеххай. Цамур ххуллийх цукунчIав бириян тIий бакъар. Вай гьантрай укунсса иш хьуну бур: «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» кказитрал махъсса номер Щурагьун буккавривун, му ххал хьусса полицмейстер Пепеляевлул, бахлахиминнаща циняв машан лавсун, булун аьркинсса кIанайн биян бувсса хавар бур.

ДакIнихтунусса хIурматращал Тажуттин Кьадиев

***
Ва чагъар Гъумучату Саэдлуйн гьан бувну бур 1914 шинал мартрал 17-нний.

Ххирасса Саэд!
Февральданул 24-нний, вин суд буллалисса кьини, вил дусталсса жун, мукунма, ина вих хьу, бугьараминная, хъами-оьрчIунная тIайла хьуну, цинявппагу Гъази-Гъумучиял агьалинан хъинну захIматсса кьини хьуна. «Гьай, жул Аллагь, Саэдлун буллалисса суд ссайну къуртал шайвав?» — тIий, къазразан бувну циняв занай бия. Гъумукгу, Гьухъаливгу кIичIирттаву, ккурчIа-чIирах, хIатталливсса караматчитурал зияратирттай, ина судраща ххассал аннав тIий, Аллагьнайн дуаьртту дуллай бия хъунив хьусса арамтал ва хъами. КIулсса куццуй, ми дуаьрттал кумаг къабай, амма циванссар, вин шанма барз дуснакьрал кьувкьушиву бавукун, вин бувсса кьянкьасса судрая цаннахь-цаннал бусан ва вих хьун ччан къабивкIунни.
Вийн къаршиминнан судрал хIакъираву бавукун, шадну гьарцаннахь буслай, агьалинал дянив ппив бан хIарачат буллай, ми цайнма оьхIал бунни.

* * *
Хъунмасса хIурматращалсса дус!
«Дагъусттаннал хъунаманаяр» ххувшаву вихь барча дуллай ура. Му ххувшаву Дагъусттаннан хъинну хъунмасса, агьамсса ишну хъанахъиссар. Мунийну жула кIанттул дакIру марцIсса агьалинан бувчIинтIиссар цащава губернаторнащал бяст бан хьунтIишиву: му иширая кIанан бавну кIул хьукун, цуксса ва цукун махIаттал шайвав! КIайннан анжагъ фуражка цивппа властьрал хъунимишиврул лишанну чIалачIиссар. Шикку тIурча, Ватандалух куртIсса ччаву душаву дакъа, цамур цукунчIавсса власть дакъасса адамина губернаторнаяр ххув хьунни.
Вил делалул хIакъираву кIайннал цуксса хъунмасса ва цIакьсса мурад бивкIссарив ттун хъинну бувчIуссар. Ччянива ххал бан багьлай бивкIсса, Дагъусттаннай хъинну гьартану бачин бувсса хъуниминнал власть даххана даврил масъала шикку ххал бивгьуссар.
ХIасил, вил хасъсса дело аьмсса делону хьунни, жу циняв, жула Ватан ххирами, ва иширая ххариссару, вийнгу дакIнийхтуну хъунмасса барчаллагь тIий ура.
Багъишла ува чансса чичаврий, экзаменнайн хIадур хъанай, чIун дакъая.

Вил хIурмат бусса МахIаммад Далгат.
1914 шин, апрельданул 16-нний.

***
Петербурглия Габиев Саэдлул 1914-кусса шинал Щурагьун Чаринов МухIуттиннуйн гьан бувсса чагъар.

Ххирасса МухIуттин!
ДакIнийхтунусса ссалам гьан буллай ура вийн ва «Дагъусттаннал ххяххабаргъ» кказитрал хIакьсса дувстурайнгу – яни, буттал билаят тIутIайх бичин баврил цIаний дакIнихтуну зун ччиминнайн. Вин кIул буллай ура, ттула бакIрачIан нигьачIаврийсса ишру бувкIун, ми бувхIуну махъ, цIунилгу цIасса ттула къуллугърай «чавшну», «мудунну» зун айивхьушиву, уссурваврайн оьвтIавугу дуллай, ялун бучIантIисса ххуйсса оьрму щаллу буллалавриха зун.
Кказитрал 8-9-ми номерду итабавкьуну махъ, анжагъ бювхъунни дустурачIан чагъарду чичин щяикIан, ца минутIрайссавагу пахъ агьан бюхълай бакъар, дакI дацIлай дур ацIулчинмур номерданий уттигу ттущара унгу-унгуну щун дан хьунтIишиврий жула мискинсса билаят бугъ бан ччисса бучIи бакъултрайн: учинну-увкусса учIиакъун цува гьаннин Дагъусттаннайн гьарца чулуха оьшивуртту дан ччай бур. Цукун бухьурчагу, жува аьркинссару талан ва тагу-таланну. «Цукунссаривсса цаппара дахханашивуртту данну» тIисса кIа учIиакъуйн вих хьун цукунчIав къабучIиссар. Жунма гьарцаннан аьркинссар кIайннал чулухуннайсса агьалинал къаршину буккаву тIайлашиврий ккаккан дуллай, мяйжан дуллан. Оьруслугъ дутан ччишиврул цIанийсса политика дачин даврил ххуллий ва цаймигу иширттал цIаний кIай бучIибакъултрал зузи бувсса ясустурал жула буттал билаят бивкIулийн буцин кьаст дур. Зун чIалан бивкIрив, дустал, билаятрай цалла каялувшиву цIакь даншиврул ттун суд бувшиву, зун кIулшара, талатаву на тачIав къакьадитантIиссар. Буттал кIанттул агьалинал мурадру буруччаврил цIаний ивчIаннин, гьаттавун гьаннин, унгу-унгуну зий, ишру щаллу буллантIиссара.
Ттул умуд ва вихшала дустал, зуйн, хъирив нанисса жагьилтурайнни, дусса. ДакIний битияра, билаятрал ххуллий жула хьхьичI бавцIусса ххаллилсса бурж, — жувува бусса гужру мунил цIаний харж буллалаву душиву. Ттунма хъинну ччай бунува вищал лахъисса гъалгъа бан, ттущава къашаврий, ина гъанну-цачIу ккавккун, ттула пикрирдащал ва планнащал дус ан къашаврий хIайп тIий ура. Вин кIулша, кказитрай буккаймур ттунма ччимунил ва нава чун най уссарав ккаккан буллалимунил анжагъ ттуршва бутIул ца бутIа бушиву. Дустал, зу ттуйн вих хьияра, на чув ухьурчагу, ттунма ци хьурчагу, дакIнийхтуну зул чIаравра усса, ттул кIанттул жагьилтал.
Жула дянива ттуцIунма кабакьулт буккарча, на талихIрал заллу хьунссияв. Хъамамабитари вай ттул махъру: уссурвал хьияра, цаннал ца ласияра, ца пикрилийсса инсантурал ккуранну дувара, ччя-ччяни батIавуртту дуллай, зунма чара бакъа аьркин хъанахъисса масъалартту-ишру ххал булувара, журнал итабакьин хъамамабитари. Гьашину цавагу итабакьинсса иш бувара, зучIана учительтураяту цу-унугу кIункIу анмур бара. Чагъар гьан бувара.
Гьарцаннайн ссалам!
МухIуттин! Тавакъюри Щурагь цIусса хаварду ци буссарив чичаву, зува чун гьан дакIний буру?

Нагу вил уссу Саэд.