Виричунал 100 шинал юбилейрайн – шамилчинмур цIуку

СССР лирну махъ билаятрай хъунисса дахханашивуртту хьунни, даххана хьунни щаллара система, экономика. Бизнесраха зун ччиминнахьхьун тархъанну зунсса ихтияр дуллунни, дин дуван ччиминнахун ахчайсса акъар. МуницIухва, тарихраву хьу­сса гъалатIру тIайла бацIан буллалисса, аьй лихханмур буллали­сса давурттивгу дуллан бивкIунни. Масалдаран, репрессиярттал щатIахьхьун биривминнал цIарду реабилитировать дурну, марцI дуккан дунни. Дяъвилул шиннардий мукунма репрессиярдал къатIухьхьун биривсса миллатру реабилитациялул хьун бунни.

Ттул ихтилат чун нанисса ихтилатри учирча, Совет Союзрал кIийла Виричу, бусалардавун агьсса АхIмад-Хан Султаннул цIаницIун бавхIумур тIайла бацIан къабувнува личIавриятур, мунан булун ккаккан бувсса шамилчинмур Мусил ЦIуку къабуллунува личIавриятур. АхIмад-Хан Султаннун 50 шинайсса бакъа оьрму нясив хьуну ба­къар, амма ми 50 шинал мутталий му лайкь хьуссар паччахIлугърал 20 наградалун: кIива Мусил ЦIукун, шанна Лениннул ордендалун, мукьра ЯтIул Ттугълил ордендалун, мукуна Александр Невскийл цIанийсса ордендалун, ЯтIул ЦIукул ордендалун. ПаччахIлугърал премиялул лауреатри, Сталиннул премиялул лауреатри. СССР-данул лайкь хьусса летчик-испытателли, 25 шинаву Совет Союзрал Виричунал ЦIуку лавсъсса асланни. Амма мунал оьрму тIайладакъашивурттал ххутIахьхьун ириллалисса, къабигьасса бивкIссар. 1944 шинал, май зурул ахирданий, шанма гьантлийсса отпуск ларсун нитти-буттал ялун иян Къиримнавун увкIсса летчикнал ттиликIрахун кьуртIусса чIилану хьунсса иш хьуссар къирим-татар бизан буллалисса гьант­ри. Летчикнащал му ппурттуву Алупкалийн бувкIун бивкIссар гьалмахтал – Павел Головачев ва Лавреников. Къиримнал татарная бухьукун, АхIмад-Хан Султаннул нинугу депортациялул сияхIрай бивкIссар. АхIмад-Ханнал чIарав авцIуссар 6-мур армиялул командующий генерал Хрюкин. Мунал Сталиннуйн оьвкуну, АхIмад-Ханнул нину-ппу мабизан бувару тIисса миннат бувссар, Сталиннул мунал миннат кьамул бувссар. Къиримнава бизан къабувсса кулпат так ца АхIмад-Ханнал кулпатри бивкIсса. Муния махъ, чIявусса ккавксса цала миллатрал чIарахацIу хIисаврай, АхIмад-Хан, документирттай миллат ккаккан буллалийни, къирим-татарин тIий чичлай ивкIссар. Мунал яла хъунмур мурадгу бивкIссар къирим-татар реабилитироват баврицIун кабакьинсса.
На АхIмад-Хан Султаннул оьрмулиятусса, документал журалийсса чIярусса киносуратру ххал дував.
1951 шинал шамилчинмур Мусил ЦIуку булун ккаккан увссар АхIмад-Хан Султан. Бериял арс Серго Берия каялувшиву дуллалисса конструктортурал бюрорал хIадур бувну бивкIун бур документру. Микку 5-мур графалул дахчичру дур­ссар. Къирим татар тIий чивчу­сса документ ккаккайхту, Сталиннул увкуну бур: «Къирим -татар – Совет Союзрал шамийла Виричу…ва зат къатIайлану бувчIланссар, Сталиннул премиягу, ЯтIул ЦIукул орденгу дулаврий гьашиву дуванну». Дурну дур гьашиву. Таний СССР-данул Мусил ЦIуртти шамийла ласун лайкь хьуну ивкIссар увагу шама инсан: Кожедуб, Покрышкин ва Жуков. Пикри барча, хIакьинусса кьинигу Виричунал шамилчинмур Мусил ЦIуку реабилитироват бан бувар. Шанна шинава АхIмад-Ханнун 100 шин там хьун тIий дур. Мунал юбилейран хъин­сса бахшиш хьун­ссия, агар цила чIумал къабуллусса Мусил ЦIуку булаву тIалав буварча. Къирим-татаргу жуцIунма бакьин­ссия. Ттул пикрилий, аьркинни Аьра­сатнал Президент Владимир Путиннуйн буккан, Виричунал документирттах къула­гъас дувакьай тIисса петиция чичин ва му петициялий агьалинал къулбасру дуван. Му ча­гъар – петициягу щалвагу Ккавкказуллал агьалинал цIаниятусса бикIан аьркинни. Хъинну хьун­ссия ва масъала ПаччахIлугърал Думалул депутатътурай – да­гъусттанлувтурай биширчагу. МиннацIун Дагъусттаннал парламентрал депутатътурал делегациягу тIайла букканссия Москавлив. АхIмад-Хан Султаннул гъан-маччаминнацIун, мунал бюхттулсса гьунарданул хIайран бувсса чIявусса агьлу барчаллагьрай бикIанссия, тарихрал гъалатI тIайла бацIан буван хIарачат бувминнайн.
Ттул хъунмасса миннатри, ва макьалалул хIакъираву зула пикрирду бусияра. Чичара «Илчилийн» зува ци пикрилий буссарув. Цал ттигу тикрал буванна, ва макьала чичиннин нава хъинну хъирив лавну кIул бувшиву АхIмад-Хан Султаннун шамилчинмур Мусил ЦIуку циван къабуллуссарив. Багьана хьхьичIун багьну, Виричу цала чувшиврийну лайкь був­сса ЦIукулуцIа увну ур. Жунма аьркинни ва иширал хъирив буккан.
Сайдун ХIажикьурбанов