Италиянал Виричу хьуссар

Апрель зурул 21-нний МахIачкъалаллал 37-мур школалий хьунни «Тебе доверяет Родина» тIисса военно-патриотический клубрал заседание.

Ва хас дурну дия Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилий къучагъну талай ивкIсса Италиянал Виричу, Читтурдал шяравасса ХIасан-ХIусайн Камаловлун.
Дуклаки оьрчIру ЯтIул Ттугълищал школалул хIаятрал лагма бувккун махъ, оьрчIру ва учительталгу, бусравсса хъамалгу бувххунни школданул залданувун. Мажлис тIивтIунни «Тебе доверяет Родина» клубрал председатель Юсупов АхIмад Аьбдуллаевичлул. Мунал бувсунни оьрчIру Ватан ххирану тарбия баву, миннан жула тарих кIул баву мурадрай цала каялувшиндаралусса клубрал дуллалисса ххаллилсса давурттая.
— Вирттавран бивкIу бакъассар, ми абадул абадлий халкьуннал дакIурдиву личIантIиссар, — увкунни АхIмад Аьбдуллаевичлул ихтилат къуртал буллай.
Дяъвилий жанну дуллуминнал аьпалун баян бунни минутIрайсса пахъ багьаву. Гихунмай дуклаки оьрчIал гьарта-гьарзану бувсунни Италиянал Виричу хьусса лаккучунал оьрмулия, Ватан душманная дуручлай ванал ккаккан дурсса къучагъшивурттая. Дуклаки оьрчIал мукунна дурккунни назмурду, увкунни дяъвилул балайрду, бивхьунни дяъвилул талатавуртту ккаккан дуллалисса парчри. Залдануву щябивкIминнан асар хьунни дуклаки оьрчIал усттарну бивхьусса «Италиянал баллада» пьесалувасса парча. Цуксса хIарачат бувнугу немецнал хIаписарнал ясирну агьсса ХIасан-ХIусайн цала чулийн кIункIу ан, къучагъсса зунттал чув лахIан ан къабювхъунни. Залдануву щябивкIми кьакъабагьавай хъатру ришлай бия виричунал къучагъшиврул савлугъран.
Мажлис наниссаксса хIаллай сахIналул чIирай ккаккан буллай бия жула халкьуннан нукIура ххира хьусса дяъвилул кинордавасса парчри. Виричунан хас бувсса мажлис лахъа-хъун бунни «Асса» ансамбльданул къавтIалтралгу.
Дяъвилул шиннардий совет халкьуннал ккаккан дурсса къучагъшивурттая, дяъвилий жанну дуллусса дагъусттанлувтурая бусласисса ихтилатру бунни заседаниялий гьурттушинна дан бувкIсса Дагъусттаннал Ветерантурал советрал председатель МахIарам Аьлиджановлул, Ккурккуллал школалул директор Даниял Магьдиевлул, ХIасан-ХIусайннул цIа дирзсса ванал гъанчу ХIасан-ХIусайн Камаловлул ва м.ц. Ихтилатру къуртал хьуну махъ АхIмад Аьбдуллаевичлул баян бунни МахIачкъалаллал 37-мур гимназиялучIасса «Тебе доверяет Родина» клубрал филиалданун ХIасан-ХIусайн Камаловлул цIа дуллушиву. Клубрал чулуха грамотартту дуллунни оьрчIру Ватан ххирану тарбия баврил цIаний захIмат бихьлахьисса ва клубрал давриву гьурттушинна дуллалисса цаппара школардал директортуран. Мукунсса грамота дуллунни Лакрал райондалул делегациялунгу.

МахIарам Аьлиджанов, Дагъусттаннал Ветерантурал советрал председатель:
— Махъсса шиннардийннин Ватандалухлу талай жан дуллусса жула Виричуная кIулну бивкIун бур так Италиянаву. Ватандалий ва ятIатIар бакъа бакъа хьуминнал сияхIрай ивкIун ур. ЧIявусса совет аьралитал талай бивкIссар чил билаятирттай партизантурал кьюкьраву. Так ца Италиянаву 5 азарунния ливчусса совет аьралитал талай бивкIссар. Миннава ацIвахъул дагъусттанлувтал бивкIссар. Дяъви къуртал хьуну 22 шин ларгун махъри ХIасан-ХIусайн Камаловлуя кIул хьусса щалагу билаятрай. ХIайп, Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камаловлун уттигу дурар Ватандалий Виричунал цIа дулун, хIатта ва куна душманнайн къарши дарцIусса Италиянал ссуккушиндараву талай ивкIсса Федор Полетаевлун Совет Союзрал Виричунал цIа нукIура дуллуну дур. Умуд бур капитан Камаловлул виричушиврун жула хIукуматрайгу лайкьсса кьимат бищунссар, дулунссар мунангу Совет Союзрал Виричунал цIа тIисса.
Дяъвилул цIараву душманнащал талай бивкIсса жула халкьуннал дурхIуссар хIат-хIисав дакъасса захIматшивуртту. Хъиннува захIматну бивкIссар чил билаятрайн багьминнан. Цуксса сивсусса, кьянкьасса бикIан аьркинни захIматсса концлагерьдал шартIругу дурхIуну, цувагу ливхъун, цайминнангу лихъан кумаг бувсса инсан. ХIасан-ХIусайн Камаловлул цIа Дагъусттаннай гьарнан кIулссар. «Италиянал баллада» тIисса, ванан хас бувсса пьеса чивчуну бур драматург Нариман Аьлиевлул. Мунала чирчуну дур виричунан хас дурсса назму. «Капитан Руссо» тIисса документальный киноравугу ккаккан дурну дур ХIасан-ХIусайннул виричушиву.
Читтурдал шяраваллил жяматрал тIурча цала арцух дацIан дунни Виричунан гьайкал.
Ванал аьпа абад бан МахIачкъалаллал ца кIичIираваллин ва школалун дуллуну дуссар ХIасан-ХIусайн Камаловлул цIа.

ХIасан-ХIусайн Камалов, уссил арс:
— 2015 шинал на ттула дустуращал лавгра буттауссу увччусса кIанттайн иян. Понтальо шагьрулий жу кьамул бунну кавалер Тарчисио Бертолил. Таний ва 16 шинавусса жагьил ивкIун ур. «Тарзан» бригадалул партизантуран кумаг буллай икIайсса ивкIун ур.
Буттауссу увччусса кIанттурду ххал хьувкун, ттул дакI ххаришиврул ва пахрулул дурцIунни. Архсса Италиянал билаятрай ттул буттауссу хIакьинусса кьинигу, хъамакъаивтун, хIурмат-кьиматрай дакIнийн утлай бия. Италиянал халкьуннал тай аьралитал бувччусса кIанттурдах ххишала дакъа хъуннасса аякьа дия.
Щакъалиххавай ттула буттауссил махъра-махъсса минану хьусса, махъва-махъсса ссихI бивгьусса аьрщарайх занай ивкIра, та сагъний кунмасса асарду бия.
Тарчисио Бертолил бувсунни буттауссу цачIава ялапар хъанай ивкIшиву, цанагу му хъинну ххирасса ивкIшиву. Буслай ия, та ивкIусса чIумал, буттал цува танах урган къаивтшиву, вин капитан Руссо сагъну дакIний икIан аьркинссар тIий.
Яругу мукьал бувцIуну, ванал увкунни: «Ччай бухьурча, вища бюхъайссар ва ватандалий уччин, аммарив жун жула Ватан дуручлай жан дуллусса Виричу жучIава ччива». Италиянал халкьуннал буттауссил аьпа буручлачисса куцгу чIалай, ттул дакIнил кьамул къабунни буттауссу архIал талай бивкIсса дустурая личIи ан. На ттула пикри бусайхту, Тарчисио хъювусул увккунни.
Та аьрххилий жу мукунма хьунабавкьуру партизантурал кьюкьлуву талай ивкIсса ветераннащал. Муналгу бувсуна буттауссу цал-цал цачIанагу учIайсса ивкIшиву.
ДакIний личIансса иш цамургу хьунни. Ца ресторандалуву щябивкIсса чIумал, Камалов тIисса фамилия бавну, жучIан гъан хьуна ресторандалул заллу. Жу ца буссарив бусайхту, ххари хьуну, хъямала агьунни.
«Камалов. Бусалдаравун агьсса капитан Руссо. Му жул Виричуври», — тIий, стол къур бувну, жу хъамалу бунну.
Гьарица шинах Италиянаву, Понтальо шагьрулий, Ххувшаврил кьини душманнащал талай бивкIсса партизантал дакIнийн бичайсса парад дайсса дия. Вай гьарзат асар хьуну, дакIгу рахIат дурккун, зана хьура на та аьрххилия.
Даниял Магьдиев, Ккурккуллал школалул директор:
— Чансса бакъар хIакьину КIилчинмур Дунияллул дяъвилул тарих баххана бан ччисса, та дяъвилий Ххувшаву Американал ва цайми билаятирттал ларсъшиврий ккаккан бан ччисса. Ххувшаву ларсъссар Верховный Главнокомандующий И. Сталиннул, гьунар ххисса маршалтал Жуковлул, Коневлул, Рокоссовскийл, Ворошиловлул каялувшиндаралу къучагъсса совет саллатIнал, ХIасан-ХIусайн Камалов кунма, жандалия ка гьаз дурну талай бивкIсса щалагу Совет Союзрал аьралитурал. 180-азарунния ливчусса дагъусттанлувтурал жанну дуллуссар та дяъвилий, жула вирттал жунма абадлий дакIний бикIантIиссар. ЩищакIуй къахьунтIиссар оьттуй ва мукьай чивчусса тарих баххана бан.
Бусалдаравун агьсса капитан Руссо

ХIасан-ХIусайн Камалов увну ур 1920 шинал Читтурдал шяраву.
Шяраву школа къуртал бувну махъ, Гъумучиял педучилищагу бувккуну, зий ивкIун ур цала къуртал бувсса школалий учительну.
1939 шинал ХIасан-ХIусайн увцуну ур аьралуннавун. 1941 шинал къуртал бувну бур артиллериялул училище. Дяъви байбивхьусса чIумал ва артиллериялул взводрал командирну ивкIун ур. Львов шагьру тархъан буллай ккаккан дурсса къучагъшиврухлу Верховный Главнокомандующийнал ХIасан-ХIусайннун барчаллагь баян бувну бивкIун бур. 1942 шинал вай талатавурттаву захIматсса щаву дирну, госпитальданий ивкIун ур. ЦIуллу-сагъшиврул тагьар цахъи къулай шайхту, цIунилгу фронтрайн лавгун ур. Мунияр махъ ХIасан-ХIусайннул бакIрачIан бувкIмур щинчIав кIулну къабивкIун бур.
Гъан-маччаминначIан дуркIун дур ХIасан-ХIусайннул 1944 шинал июнь зурул 16-нний Волынскаллал областьрайсса Порвани тIисса шяравалличIа жан дуллуссар тIисса телеграмма. Ттуршазарахъул та дяъвилул цIараву жанну дуллусса, ятIа-тIар бакъа ливчIсса, чIунархIал оьрчIалмур кунма, ванийну къуртал хьунссия ХIасан-ХIусайннулмур биографиягу, амма… наградалун виричу лявкъунни. Дяъви къуртал хьуну 22 шин ларгун махъ баюнни хавар Дагъусттаннаясса Италиянал Виричуная. Хъирив бизлан бивкIукун, лявкъуну бур ХIасан-ХIусайннущал ца полкраву бивкIми. Ми чичлан бивкIун бур нигь-ццах къакIулсса, къучагъсса цала командирная, цивппа гьуртту хьусса талатавурттая бусласисса чагъарду. Мукун кIул хьуссар ХIасан-ХIусайннун Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул 1-мур даражалул орден дулун ккаккан бувну бивкIшиву. Мунияр махъ ХIасан-ХIусайннул бакIрачIан бувкIмур миннангу кIулну къабивкIун бур. Му Ккавкказнавасса ушиву бакъа, цамур цичIав Италиянал партизантурангу кIулну бивкIун бакъар.
ХьхьичIва-хьхьичI ХIасан-ХIусайннуя кIул хьуну бур жула инсантуран «Дагестанская правда» кказитрая (23.01.1968). Кказитрай рирщуну диркIун дур Италиянал «Альба ди Либерта» («Заря свободы») тIисса кказитраясса сурат. Суратрал лув диркIун дур чичру: «Касан Камалофф, капитано руссо». Суратрайсса ХIасан-ХIусайн увчIуну ур гъан-маччаминнан. Утти му ХIасан-ХIусайн ушиву мяйжан бан багьлай бивкIун бур ва ивкIуссар тIисса телеграмма дуркIун диркIсса гъан-маччаминнан. Му даву дан кумаг бувну бур Дагъусттаннал Жяматийсса низам дуруччаврил министерствалул. Криминалистурал мяйжан бувну бур Италиянал кказитрайсса суратрайма ХIасан-ХIусайн ушиву.
ХIасан-ХIусайн дяъвилия зана къахьурчагу, чIярусса шиннардил махъ мунал къучагъшиврия бавну бур мунал ватанлувтуран, архсса зунттавусса Читтурдал жяматран.
Италиянал Обороналул министерствалул бусласимунийн бувну, ХIасан-ХIусайн 1945 шинал апрель зурул 25-нний къизгъинсса талатавриву захIматсса щаву дирну, хъиривмур кьини къуртал хьуну ур Милан шагьрулия 80 км. манзилданийсса Брешно тIисса госпитальданий. Италиянал партизантурал ва «Тарзан» бригадалул командир Бертоли Томазол буслай бур ХIасан-ХIусайн ляличIину кьянкьасса, нигь дакъасса талатала ивкIшиву.
Опыт бусса хIаписар хIисаврай, ва бригадалул штабравун кьамул увну ивкIун ур, цайнмагу Капитан чайсса бивкIун бур. Ванал каялувшиндаралу пIякь учин дайсса диркIун дур душманнал эшелонну, ламурду, хIадур дайсса диркIун дур немецнал партизаннайн ххяххансса планну, тархъан дайсса диркIун дур шяраваллурду. ХIасан-ХIусайн Камалов ивкIуну ур 1944 шинал, Италия тархъан бан ца гьантлул хьхьичI. Ванал жан дуллуну дур 13 инсанная хьусса партизантурал кьюкьа ярагъуннил балгусса 2000 немецнал саллатIнайн данди бавцIусса, Коккальо тIисса кIанттурдайсса талатавриву. Талатавриву шама партизан ивкIуну ур, 9 партизан, миннавух ХIасан-ХIусайнгу, ясир багьну, душманнал аьщун бивзун бур. Мунияр махъгу «Тарзан» цIанилусса кьюкьлул чIярусса талатавурттаву гьурттушинна дурну дур. Амма вайннащал къаивкIун ур къучагъсса капитан. ХIасан-ХIусайн Камаловлун ва ванащал жан дуллусса циняв партизантуран дуллуну дур Италиянал яла лараймур аьрали награда – мусил медаль «За воинскую доблесть». Ва медаль лайкь дурсса саллатIнан генералтуралгума честь дулайсса дур. Вирттаврал аьпа абад бан Италиянаву, вайннал жан дуллусса кIанттурдай, Гремельо къалалучIа дацIан дурну дур совет партизаннал, италиянал ва югославиянал аьралитурал къалипру бувсса гьайкал. Миннувасса ца Италиянал Виричу ХIасан-ХIусайн Камаловлул дур. Бергамо шагьрулия арх бакъа Понтальо тIисса кIанттурдай 1945 шинал тIивтIуну бур Музей славы. АцIния шамагу виричунал жаназарду микку дурччуну дур. Музейраву, мармарчарил улттуй, вайминнащал архIал ХIасан-ХIусайннул суратгу дур, мунал цIагу, фамилиягу чирчусса. 1965 шинал Ххувшаврил кьини Понтальо шагьрулий, къучагъшиврий жанну дуллусса партизантурал савлугъран парад дурну, вирттаврал наградартту миннал гъан-маччанахьхьун дуллуссар. ХIасан-ХIусайн Камаловлул мусил цIуку Бергамолийсса тарихрал музейравун буллуссар.

А. Аьбдуллаева