«ЧIявусса оьрчIру бусса къушлий инсан яхI бакъану ялапар къашайссар»

«Ккавкказ хIакьину» тIисса кказитрал журналистнащалсса ихтилатраву Дагъусттаннал БакIчинал чIярусса темарду аьч дурну дур: патриотшиврул, культуралул, дуккаврил, промышленностьрал ва шяраваллил хозяйствалул, политикалул ва цаймигу. «Илчилий» ришлай буру Рамазан АьбдуллатIиповлул Олег Пономаревлухьхьун дуллусса интервьюравасса цаппара жавабру. Оьрус мазрайсса щалла интервью зуща бюхъантIиссар ххал дан «Илчилул» сайтрай.
— Ина ура региондалул БакIчи, мукунсса духьун­ссия кьадарданул чичру. Агарда иш цамур куццуй багьну бивкIссания, агарда политик къавхьуссания, вия цу хьунссия? ХIакин? Сурат дихьу? Философ? Вил бурхха ми сянатирттал опыт? Цумур пиша язи бугьанссия ина?
— На КПСС-рал ЦК-лийн зун увцусса чIумал, ттул ниттихь куну бия: «Га лавайсса даражалул къуллугърай зун увцуну ур», — куну. Ни­ттил бувагу шанма класс був­ккуну бия, амма аькьлу ххишаласса щар­сса дия. Ганил жавабран куну бия: «Ва жулла колхозраву биргадиршиву дуллайва авцIуссания, хъина», — куну.
Ттул пикрилий, тарив бяйкьуну бия ттул талихI – буттал къатлуву яшаврил талихI, нитти-буттащал цачIу яшаврил талихI. Ттул дакI ххари шаванссия, жулва оьлил бярч бувсса чIумал, хъу дюрхъуну хьусса чIумал. Жува чIярусса ххаришивурттацIа хъанахъиссару, цIанасса цивилизациялул оьрмулуву жува ми ххаришивурттацIа хъанай буру, миннувух хIала-гьурттуну бакъану тIий.
Амма, мунищала архIал, инсаннан ччай бухьурча ххуйсса къуллугърайн лахъан, му чIумал аьркинссар ссацIа-унугу хьун. Масалдаран, щаращувун щала оькьан къашайссархха. Щаращул хьхьичI ник рищун аьркинссар, яла мурччах чан-чанну хIачIан щаращул щин. Хьхьиривун тIурча, ина оьвкьун лаг­лай ура щала.
Ттул оьрмулул кьадар укунсса хьунни. Ттул пикрилий – талихI бу­сса кьадар хьуссар.
— Рамазан ХIажимурадович, хъунмасса кулпатраву хъуна шаврил вил хасиятрайн асар биян бувссарив?
— Гьай-гьай, бувссар. На щинчIав къаччан бикIан бан ччай акъара, амма чIявусса оьрчI-бакI бу­сса кулпатраву инсан тарбия дусса, дакI марцIсса, уздансса изайссар. ЧIявусса оьрчIру бусса кулпатравату нажагьсса шайссар яхI-намус бакъасса, дакI чапалсса инсантал. Жул кулпатраву бия 9 оьрчI-бакI, цIана ливчIун бур 8. Цаппарассаннал пикри бикIай 9 оьрчI чIявуссар тIисса. Ттул пикрилий, оьрчI-бакI чIявусса къабикIайссар.
— Ччя-ччяни батIарув цачIун?
— Гьалбатта, гьарца шинах августрал 4-нний циняв батIайссар бу­ттал шяравун. Му тарихравун багьну бур сайки 25 шинал лажиндарай. Циняв салкьи шайссар, къаувкIсса къаличIайссар.
Жул тухумрай кьянкьасса кьяйдарду дуссар. Масалдаран, на цал, циняв бавтIун, увкуссия: «ОьрчIрув, душрув, на зун даин кумаг буллайна ура. Кумаг бара институтирттавун ва техникумирттавун буххан, кумаг бара даврий бацIан. Мунийн бувну, хъунама уссища ихтияргу ларсун, на баян буллалиссара нава хъана­хъишиву жулва тухумрал бакI дургьусса инсанну. Ттуя ихтияр дакъа, ттухь къацIувххуну, жула тухумрай щилчIав цичIав къабантIиссар. Агарда цума-унугу цамур куццуй къуццу тIурча, на му тухумрая яла утантIиссар.
— Хъиннува кьянкьану увкуну бур! Тухумрал хъунама – му бунияласса зат бур. Вин винма цумур никирайн бияннин кIулли вилва ппухълу?
— КIулли бутта, хъуна ттатта ХIажимурад, ганал бутта Аьли ва ганал ппу – ХIамзат. Ялами къакIулли.
— Ина ххуйсса мукъурттийну дакIнийн бутара вила цалчинмур учительница – Варвара Ивановна. Цукунсса бия вил оьрмулуву цаймигу учительтал?
— Ттун ччай бур цалчин кIицI бан ттулва нину-ппу. Жува цIуну дунияллийн лявхъусса чIумал, Аллагь ушиву кIулну къабикIай. Та чIумалсса жунма жула Аллагьну нину хъанахъиссар. Учительталгу, жулва нину-ппу кунма, агьамсса инсанталли. ОьрчIний ттун багьайва 3-4 километралий ахьтта чIаххувсса шяравун школалийн занан. Лагай­ссияв вацIлувухчил. Ттун къакIула циваннив, на аннингу 3 шинай, увну махъгу 3 шинай жул шяраву оьрчI-бакI бакъая. Мунияту на ххирану ияв цинявннан.
На цалчин школалийн лавгсса чIумал, тикку дарс дихьлай ия Ххунзахъиял райондалиясса ХIашим тIисса учитель. Та учитель на мудангу барчаллагьрайну дакIнийн утара. Яла, гьалбатта, Варвара Ивановнагу тиккува бия, чIявусса ххуй-ххуйсса махъру на гания увкуссар, ттигу тIунна. Яла 3-мур классравату на лавгссара дуклан интернат­райн. Тиккугу бия оьрус учительница, гай дия 4-5-ми классирттаву дуклакисса шинну. Гагу хъин чулий дакIнийн бутара.
— Аваданну ялапар хъанай бакъахьунссияв?
— Аваданшиву щин ккаккай­ссия! Жул кулпат бюхъайва чан-кьансса дуну яхъанай бикIан, цанчирча ттул ппу колхозрал председательну зий икIайва, амма аваданну яхъанай бакъаяв. ЧчатI шашай кIанавату лавсъсса нахIусса ччатI букай­ссия нюжмардий цал, ппу увкIсса чIумал. ЛирчIмур чIумал букайссия инил къяс ва нис. Да­къая жуннийгу ляличIисса дукия. Буйнакскаллал медициналул училищалуву ккалаккисса чIумал, ттун машан ласайва хIажак, усру ва гьухъа ца шинайнсса.
— Гьарца Дагъусттаннал миллатрал дур цилла хасият, цилла ляличIисса культура, маз. Ссалли ми цачIун буллалисса, гъан буллалисса, аьмсса аьрщарал ва тарихрал бакъасса?
— Дагъусттан ляличIисса улча бур. Ва аьрщарай Ккавкказуллал Албания бивкIсса чIумал, Страбоннул (аьвзалзаманнул тарихчи ва географ) чивчуну бивкIссар, шикку ялапар хъанай бур 26 миллат тIий. ЦIана тIурча, мукунсса миллатру жучIа, Дагъусттаннай, бур 33. Ми циняв миллатирттал бур цалва 33 маз ва 89 лугъат! Ми циняв мазру ва миллатру аьвзалзаманная шинмай яхьуну бивкIссар аьмну Да­гъусттаннал этнокультуралул улклуй, цува Ялувсса Занналла чичру диркIсса хханссар жун цачIу ялапар хъанан.
— Ссавур дусса Дагъусттаннал цашиву?
— Агарда тарихравасса дуцин хIисавравун ласурча, лавайсса даражалун ккалли байсса бивкIссар адаминал яхI, къирият, узданшиву. Мукунна хъамитайпалул духIин душиву, ичIаллийн дакI тIайлашиву. Мукунсса бур циняв халкьру, амма шикку, Дагъусттаннай, ттул пикрилий, ми хасиятру лавайсса даражалийн лахъан дурну дур, ми личIлулну ядуллай бур. КIилчин: Да­гъусттаннал циняв миллатирттал, щалва Ккав­кказнавугу, кулпатравугу дуссар цIакьсса низам. Ппу икIан аьркинссар ппуну, нину дикIан аьркинссар нинуну, арс икIан аьркинссар арсну, душ – душну. Цила аьдатрайн бувну, оьрусналгу мукунъя бусса. Амма Дагъусттаннай му куццуй бур уттигу. Мяйжан­ссар, цIанасса ппурттуву цаппара дахханашивуртту хьуну дур, амма хIакьину дагъусттанлувтурал мукунсса, миллатирттал чулуха­сса, «диялдакъашивуртту» дащуй дихьлай бур, ми цинявннан кьамулну дакъар.
— Ина ттизаманнул Аьра­сатнаву цалчин итабавкьунни Аьрасатнал миллатирттал хIакъиравусса лу. Та луттираву хъунисса Аьра­сатнал политиктураву цалчин ина дащуй дирхьуна Аьрасатнал миллатрал хIакъиравусса закон дузал даврил концепция. Ина увкумур тIайлану бивкIун бур: утти баян бунни «Аьра­сатнал миллатрал цашиврул хIакъираву» тIисса закондалул цIа даххана дувантIиссар куну.
Аьрасатлувтал му ишираву ттуршрахъул шиннардий, чувчIав миллат сакин къашайссар закондалийну. Миллат сакин шаву – му, инсантал цачIун хъанай, чIярусса шиннардий тарихраву шайсса ишри, цIана ихтилат бур цасса билаятрал инсантурая. Мунияту, цасса миллат хьуншиврул, жунма аьркинссар аьмсса тарих, аьм­сса лишанну, аьмсса культуралул мяънарду.

Таржума бувссар ХI. Аьдиловлул