Ккурккуллал Щазал оьрмулул ххуллийх гьанну цал ттигу

ee_pho_3Щаза бур лакралгу, щала Да­гъус­ттанналгу тарихравун багьсса шаэр ва балайчи. Цаппара Щазал балайрду кказит-журналлай итабавкьуну бур Гунашев Абумуслиннул, цала ди­ссертациялуву ишла бувну бур Саэд Хайдакьовлул.
Щазал творчествалуха зий бивкIун бур аьлимтал Халил Халилов, Сулайман АхIмадов, Апанни Къапиев, Аьвдуссалан Магьдиев.
Щазаясса пьесарду чивчуну бур Халил Халиловлул, ва Мирза Давыдовлул.
Щаза шаэр бивкIшиврийн мукIру хьуну бур, Халил Халилов лакрал щархъавух увккун шагьрурдайсса лакрахь цIувххуну, ванил балайрду бавтIун, 1967 шинал жуж итабавкьуну махъ. Миллатрал ссавний ца чанна цIуку ххи бан савав хьусса Халиллухь хъунмасса барчаллагь тIиссара на, хаснува ккурккуллал цIания. Луттирал хьхьичIмукъуву Халиловлул чивчуну бур Щазал биографиягу. Микку ванал куну бур укун: «Ганин ккавккун бур яхI гъагъан бансса зия баврил кьюкьала, къабуцинна тIий авцIусса ччиссаннал хаиншиву, нитти-буттал ина жул душ бакъара тIисса дакIнийн кьутIлатIисса, щяллил бюкьан буллалисса махъру, шаппату кьатIув экьиливчуну, нитти-буттал яла бутаву».
Щаза цила кьадарданийн цуппа мукIру хъанай чIалайгу бур Халиловлун ва балайлуву.

Щин дарчагу лавмартшив,
Ттунна къадансса ххива,
Хханххираву дикIул дакI
Хъяврин дансса къакIула.

Мазраву цикссагу махъру бикIай кIира-шанна мяъналий бувчIин бю­хъайсса. Масала, ихтилатраву «ина на зия унна учай», ягу «ина ттул махъ зия бунни» учай. Ца тIий ивкIун, иширачIа цамур хьувкун, лавмартшиву дунни чай.
Щазая оьккину гъалгъа тIий бивкIсса шярал хъаннилгума куну бакъар Амираьлил Щазан лавмартшиву дунни, ванал Щаза зия бувну бур куну. Вайннал дуллай бивкIсса, га заманнай къадайсса, тIиртIусса эшкьи-ччавур.
Щазал ва Амираьлил эшкьи-ччаву марцIсса диркIшиврул, Щаза оькки-ккаккул буллалими ванин талихI хьуну къаччими бивкIшиву чIалачIи буллалимур балайлул мукъурттил чIарах лавгун ур хьхьичIмукъул автор. Масала:

Аман, шярах хъу хьурдай,
Шярал мукъурттил дугьан,
Качар чурххай бакъамур,
Сил диртун, ччуччин буван.

Вай шярал хъаннил махъру
Мяйжансса бивкIссания,
Жагьилсса жангу ларсун,
Ахьния ххяххавияв.

Мизитраву луттирайн
ГъалатI багьайсса кунма,
Ттул тахсир бакъа чурххан
Шярал махъру ххи хьунни.

ЧIаванайрал ницIнияр
НацIуну дурсса ччаву
Вин ва ттун кьурчIи дурнан
Дуниял кьурчIи хьуннав.

Щазаяту чивчуну чулийн бувксса зат, биография кIунттилу бакъахьувкун, аьркинссия ганил оьрмулия кIулнахь, га ккавкнахь цIуххавуртту дан, гания лирчIсса аьш дурив ххал дурну, хъирив лаян. Щаза лявхъусса, эшкьи-ччаву дай­сса оьрмулийн бивсса Ккуркливри, оьр­мулул ахирданийсса шинну ларгссагу, хIатталлив гьав хьуссагу Ккуркливри. Щазах эшкьи хьуну ивкIсса Амир­аьли тIурча, Куматуссар. Вай кIирагу щарнил агьулданухь щилчIав цIувххуну бакъар Щазал оьрмулия. Биография бувну бур цила балайрдавусса, ччинан ччикун бувчIайсса мукъурттицIун бавхIуну. Щаза цила биография чичлай бакъархха, эшкьи-ччаврил цийнма биян бувсса асардая буслай бур.
Махъсса чIумул дянив Щазал творчествалуха зий ия жула цамагу хьхьичIунсса аьлимчу, филологиялул элмурдал доктор, профессор Сулайман АхIмадов. Ванал цалла даймур мудангу ахирданийн диян дай, щак къаличIансса куццуй. Амма Щазал биографиялия ваналгу цIувххуну бакъар я ккурккуллахь, я кумияхь, Щазал биография вагу хъунмурчIин гайва цила цихавасса Щазал балайрдаву ххал буллай ур. Бур, мяйжан­ссар, Халиллун ва Сулайманнун Щаза личIи-личIину чIалачIисса кIанттурдугу. Миккугу Щазал сурат личIину даххана дуллай дакъар.
Щазал биография къуртал буллай бур вайннал, Амираьлил къабувцуну, Ваччату махъунмай Гъумукун бувкIун, хъатIайх занай, балай тIий. Гьашиву дурну дур авадансса нитти-буттал арснал мискин­сса нитти-буттал душ хъяврин бувну кьабитаврий.
Щазал оьрму кIулну бивкIминнахгу вичIи дирхьуну, бавминнахьгу цимилгу цIувххуну, ттуща биялсса затру мяйжан бан бювхъушивугу чIалай, вания чивчуминнаяр щаллуну ттунма кIулну чIалай, цал ттигу кIура аен аьркинну чIалан бивкIунни ЩазачIан.
Щаза бувссагу, бивкIуссагу шинну хIакьину хIакьну кIул дурну, чулийн дурккун дур: бувну бур 1880-кусса шинал бивкIуну бур 1939-кусса шинал.
Щаза лявхъуну бур Ккурклив, Магьилавхъал кулпатраву. Буттан цIа дир­кIун дур МахIаммада, ниттин – Аьйша. Щазаяр чIивисса ссугу бивкIссар, ганийн ЧIивидуш чайва, амма дирзсса цIа диркIссар ПатIимат. Кулпат­рал ­оь-хъин­шиву дащануксса хъу, ризкьи бакъахьунссия, МахIаммада уссал ус­ттарнугу зий ивкIун ур. Кулпат ялагу маэшатрал кIюласса, мискинсса бивкIун бур. Аьйша, мискиншиврий мачI дизан, кIюрххил лавгун, ахттакьунмай шаппай букIлай, Куматусса Абакархъал къатлул кушу буллай бивкIун бур. Дукра дуканшиврул цищала балугъравун къабивсса Щазагу буцайсса бивкIун бур, Абакардуя ихтияргу ларсун.
Цила оьрмулул шиннардияр хьхьичIун бувксса, хъинну бакIралгу, чурххалгу ххуйсса душ хьуну бур Щазая. Абакардулгу ивкIун ур авур дусса арс — Амир­аьли. ОьрчIан ва душнин цанних цаннил эшкьи-ччаву хьуну дур. Вихшалдарай­сса, кьюлтI къадурсса эшкьи-ччаву Ккурк­ливгу, Кумавгу, цIияту цIив оьвтIий, щинав лавгми щурщурдайн багьлай, гьуруну дур. «Ххинахь» мурчащал лагма щархъайнгу диллан диркIун дур. ЦIими ххисса, дакI тIайласса ккурккул ва куми, оьрчIал ва душнил эшкьи-ччаврицIух цIу ларчIун, Щазал талихI къаччуччинхьуви тIий бикIайва тIар. Авадансса, тIиртIунийн ка диллалисса Амираьлин хьуну, талихIрайн буккан нанисса Щазай мяшми загьрулул пурх тIун бивкIун бур.
Ттул ниттил нину Асват дия Кумату Ккурклив БатIухъал ЖахIпардун щар хьуну бувкIсса, Щазал ччиссаннал Абакархъал Амираьлил душ. Му аьпалу­хьхьун ларгунни 1959 шинал. Амираьлил щарсса Загьидат душничIа, АсватлучIа, Ккурклив ялапар хъанай дикIайва. Ва лавгунни аьпалухьхьун 40-кусса шиннардил дайдихьулий. ДакIний бур, ва бивкIусса чIумал, чIявусса Абакархъал гъанчу бувкIун, Загьидат буччин Кумав булара тIий, къабуллусса. Асватлул уссу МахIаммад, Абакардул ссу Мисиду, ссурахъурссу ПатIа чIявуну бучIайва ЗагьидатлучIан, АсватлучIан. Мисиду бивкIунни 50-кусса шиннардий, махъми – 60-80 шиннардий.
На чIивисса чIумал Кумав чIявуну лагайссияв Асват-баващал. Абакар ва Амираьли дунияллий бакъая. ХхюцIалукусса шиннардий учительнугу уссияв Кумиял школданий. КIирагу чIумал, шавайн куна, лагайссияв АбакархъачIан. Цала гъанчу куна, кьамулгу айвав Абакардул ссил Мисидул, ссурахъаврал — Хъунманал, ПатIал, Амираьлил оьрчIал МахIаммадлул. Абакархъал кIира зивулийсса хъунисса къат­раву вай шамуннанмагусса къатри бия. Ухху-укку шайссияв Абакардул ссурахъу АьвдулмажидлучIан, Каирдай университет къуртал бувсса, къатта бувцIусса биб­лиотекагу бусса, хъинну мяърипат ду­сса, пикри къабувна махъ къабусайсса адамина ия. Аьпалухьхьун лавгунни 50-кусса шиннардил ахирданий.
Лавгмур оьрмулувун кIура къабавну къуртал къашарухха, я цачIава ихтилат багьну, я цIувххунахьхьун жаваб дуллай, цинявннал, ца зумату кунма, ххуй­сса бакъа къаучайва Щазая, Амираьлия, Абакардуя. Мисидул увкуна: «Эшкьи-ччаву бургъилун дуккан дайсса замана бакъая. Абакархъал агьулданул арамтурал мудансса махъ бия, ппайтIундалулу бахIин кIилчинмур чу ласун аьркинссар жуламуницIун бавкьусса тIисса. Абакардуллив куна,- тIива Мисидул,- зун зула агьулданул цIа чIири личIан дан ччай бакъар. Ттулмур ппайтIундалулу бахIайсса дучри тIурча, оьрчIал ва душнил ца кьаралданийсса эшкьи-ччавур куну…».
Хъиривгу буссар
Аьвдуссалам Магьдиев,
философиялул элмурдал кандидат