Хъарасрах мякьсса аьрщи

Уттигъанну Москавлиясса ца каналданий дия Хрущевлул чIумалсса заманалия, ганил СССР цIакь даврин ва хIуркь учин даврин хас дур­сса передача.

Гикку бяст-ччал буллалими ахирданий циняв ца пикрилийн бувкIуна: Гай шиннардий Хрущевлул нани дурну диркIсса, инсантал цукун яхъанан аьркин­ссарив ялув бухIлай бивкIшиврул чIявусса зараллу биян бувшиву, шяраваллал кIанай дачин дурну диркIсса политика багьана хьуну, инсантал шагьрурдайн куч хъанай бавчусса чIунну дайдирхьуну диркIшиву.

Ца чулуха, демократиялул, инсаннаща цала дакIниймур бусан бюхъавриву «кIунурду» хIура бувну бивкIхьурчагу, шяраваллаву яхъанахъисса инсантурахь ккаккан дурсса сияхIрайсса бакъа, ятту-гъаттара ябуллан ихтияр дакъасса законну итадаркьуну диркIун дур. Ганиннин, МТС тIий, колхозирттал, чилинтурал ижаралий цала хъунил давурттив дуван дучIан дан бюхълай бивкIсса тракторду, машинартту, комбайнартту, цайми-цаймигу механизмартту цалла колхозирттал, совхозирттал заллусса дикIан багьлагьишиврул хIукмурду бувккун бивкIун бур. Ва иширал хъинну гужну рирщуну дур шяраваллил экономикалийх. Ганиннин механизмарттал дурсса даврих булайсса багьа цалсса бивкIхьурча, механизмартту цала шайхту, гайннун аьркинсса кьай-кьуй, ччуччия, механиктуран, механизатортуран, шофертуран харж булавугу колхозирттан, совхозирттан дуллан багьну бур. Шикку ххи хьу­ссар «амартизационное отчисление» тIисса 10% арцул. Колхозирттал, совхозирттал ххя­ххан дуллалисса бакIлахъиялул дучIаймунияр харж хъана­хъи­мур ххишала хьуну дур. Ва иширал барашиву дуллалисса кIива мисал буцин ччива. Дурусну 1960-ку шинал на гъин­ттулсса каникуллай, 11 шинаву­сса оьрчI, МахIачкъалалив зузи­сса буттачIан лавгссияв Вихьуллал шяравату. Ттун дакIнийри нава цукун махIаттал хьуну ивкIссарав га чIумал гилу ттунна ххал хьусса ттучаннайсса аваданшивруя. Утти жура 400-500 къурушран ласласисса щикалатру 2 къурушран дия. Ттун дакIнийри къалпузирал кило га чIумал 10 кIапIикIран диркIшиву. Гайра шиннардий ттун дакIнийри Ваччавсса майданнив дурсса ярмукIалийн нава бакIрайн агьсса чIунгу. Валлагь, ду-дакъасса шяраваллил бакIлахъия да­къая га ярмукIалий. Ганияр махъ ца-кIира шинава ттун ялагу дакIнийри МахIачкъалалив дук­лакисса жула шяравасса студентътал шаппайн бувкIун, кIарттул ччатIул дарвагру бувцIуну шагьрулийн лаглагисса чIунну. Буслан бикIайва шагьрулия бувкIсса инсантуран гьанттайнссаннун накь дурну, гайннухун букансса ччатI къабиривсса чIуннугу дикIайва тIий. Гай чIуннугу Хрущевлул заманалул чIунну дия.
Га чIумал на кунмасса мюрщисса оьрчIан къабувчIайва гай иширттал «ссигъри». Утти, угьара хьуну махъ, гай шиннардих ябивтсса чIумал, бувчIлай бур, колхозру, совхозру цив­ппа заллусса механизмартту ласласи баврил шяраваллил экономика хIалдания гьан дуршиву. Шикку школалий дуклакисса оьрчIащагума хIисав-сан дуван шайсса зат бур. Гьарца кIанттай итадакьлакьисса хъус ссан дар­цIу­ссарив кIулну бикIайссар. Гана га багьлуяр ххишалами, ялун диян дурми арцул (товарная наценка) хIисав-санни экономикалул гьануну хъанахъисса. СССР ду­сса пландалийсса экономикалул чIумал, мисалдаран, ттучаннай дахлахисса хъуслил базардая ларсъсса багьлул ялун 26 % ххишала буван къабучIисса закон диркIссар. Муниятур га чIумалсса багьригу утти кунма раслий най къабивкIсса.
ЧIалай бур уттисса райондалийсса СПК-дал, КФХ-дал, ЛПХ-дал заллухъруннал кутак хъуруннай ишла дуллансса механизма ласунсса даражалийсса дакъашивугу. ХIатта вай механизмартту лизинграй ласларчагу, ахирданийсса багьри хъиннува лахъсса хъанай бур. Уттигъанну ттул ихтилат хьусса Ккуллал райондалийсса ца шяраваллил СПК-лул каялувчинал кIицI бувна 700-800 азарда къурушран душиву ца «Белорус» трактор.
На 25 шин дурссар «Главдагестанводстрой» тIисса идаралул личIи-личIисса ПМК-дай бакIлахъия дучIан дувай­сса аьрщи ххуй дуваврил давурттаха зий. Ми шиннардил лагрулий Ккуллал райондалий му идаралул цукунчIавсса давурттив къадурна. Циняв проектру, арцу итадакьаву дикIайва цайми районнайн. КIицI дуванна нава зий ивкIсса районну: Къизлардал, Хасавюртуллал, Къизилюртуллал, Къарабудах­ккантуллал, Ххунзахъиял, Ахъу­шиял, Сергокъалаллал, Дарбантуллал, Къая­ккантуллал, МахIарамккантуллал, Кьасумккантуллал, Хивуллал, Табасараннал, Ахттиял, Къурагьиял ва цаймигу районну. Бюхъай Ккуллал райондалул Бабаюртуллал райондалийсса аьрщарай ци-дунугу дурну дикIангу.
Жула Ккуллал райондалул чулуха Госдумалувун ва Да­гъусттаннал Мажлисравун бувчIусса депутатътуращал зун багьлай бухьунссар шяраваллал бакIчитуран. ЦичIав оьккишиву дакъар жула оьрму ххуй буваншиврул министрначIан, ганаяр лахъманачIан жула буруккинттаращал лагаврил. Ттун дакIнийри, СССР дусса чIумал Дарбантуллал шлифовальный заводрай зузисса, СССР-данул депутатну ивкIсса Руслан тIисса инсан (фамилия дакIний къалирчIунни) сессиялий БрежневлучIан гъан хьуну, тавакъю бувну, заводрай буллай бачIину ливчIсса цехру дузал буван 5 миллион къурушрал итадаркьуну диркIшиву. Бунияла, гания махъ цехру бувну чулийн буккан бувна. Вай щалларагу дунияллий нанисса давурттив духьунссар.
Шиккува ца ттунма тIааьн къабивзсса ишираяту бусан ччива. Уттигъанну на уссияв Ккуллал райондалий къуллугърай зузисса, «Дагъусттаннал лайкь хьу­сса экономист» тIисса цIагу дусса инсаннахь: «Цукун хъит учин дуван хьунссар жула Ккуллал район вила пикрилий?» — тIийча, къалявкъуна ттун га ттулами буруккин­ттал балаллийсса къуллугъчину.
Цукунссаривсса, кIул дуван захIматсса, хIуркI чаву хьуну дур жула оьрмулуву. Бюхъай, циняв инсантурал оьрмурдаву къархьуну дикIангу. Бусияра зулами пик­рирду зугу.
ХIажимурад ХIусайнов